مقدمه
همان گونه که می‌دانیم تمامی آیات و سوره‌های
قرآن کریم به دو دسته ؛ سوره‌های مکی و مدنی تقسیم می‌شوند. ما در این بحث قصد نداریم که به تفصیل و با ذکر دلایل لازم سوره‌های قرآن را از نظر مکی و مدنی بودن بررسی کنیم بلکه کوشش می‌کنیم که نشانه‌های مکی و مدنی بودن سوره‌ها را بشناسیم.
اما این که چگونه و با چه نشانه‌هایی می‌توان سوره‌های مکی و مدنی را از هم تشخیص داد موضوعی است که اکثر علما و دانشمندان علوم قرآنی را به تحقیق و بررسی واداشته است که نتیجه این تحقیقات و بررسی‌ها ، ضوابطی است کلی ، که با وجود این ضوابط می‌توان این سوره‌ها را از هم تفکیک نمود. در این قسمت از بحث به ضوابطی که برای تشخیص سوره مدنی وجود دارد اشاره می‌نماییم.
ضوابط تشخیص سور مدنی
- یاد منافقان: هر سوره‌ای که در آنها از منافقان یاد شده باشد مدنی است چرا که شکوه و شوکت اسلام در مدینه بود که بالا گرفت. گروهی از مردم که دل سیاه و محروم از فیض الهی داشتند و از طرفی هم ترس و یا طمع آنان را به قبول اسلام وادار ساخته بود.
در دل به سمت و جانبی غیر از اسلام تمایل داشتند و در زبان خود را مسلمان می‌نامیدند به همین علت است که یاد کردن از منافقان در سوره‌های مدنی دیده می‌شود و سوره‌های مکی خالی از داستان منافقان است. البته سوره عنکبوت - که با وجود این که مکی است و در آن داستان منافقان دیده می‌شود ولی یازده ایه آغاز آن مدنی است - استثنا می‌باشد.
- وجود احکام و فرایض: تمامی‌سوره‌هایی که در آنها احکام ، حدود و فرایض و حقوق و قوانین مدنی و اجتماعی و سیاسی گزارش شده است و به طور مفصل در آنها آمده است مدنی می‌باشند. چرا که دعوت به اسلام از مکه شروع شد و از آنجا بود که پرچم مبارزه با شرک و بت پرستی برافراشته شد ولی تشریح احکام و قوانین مدنی و اجتماعی در مدینه صورت گرفت.
- مجادله با اهل کتاب: یکی دیگر از راههای تشخیص سور مدنی این است که در سوره‌های مدنی مجادله با اهل کتاب و دعوت آنها به عدم تعصب و غلو در دینشان وجود دارد (چنانکه این خصوصیات در سوره‌های بقره ، آل عمران ، نساء ، مائده و توبه دیده می‌شود) و علت آن هم این که مجادله با پیامبران کتب پیشین و فرا خواندن آنان به پرهیز از گزافه گویی در آئینشان در مدینه پیش آمد پس این سوره‌ها نمی‌توانند مکی باشند.
- فرمان جهاد و احکام آن: هر سوره‌ای که در آن فرمان جهاد و احکام آن دیده می‌شود جزو سور مدنی است چرا که اذن به جهاد و احکام آن در مدینه - برخلاف مکه که بنای دعوت بر تسامح و تساحل بود و مدارا و چشم پوشی و عفو و گذشت در سرلوحه امور قرار داشت- صادر شد به همین خاطر‌این سور را می‌توان جزو سور مدنی دانست.
- امتیازات دیگر سور مدنی: علاوه بر این خصوصیات کلی برای سور مدنی بر شمردیم دو امتیاز را نیز در این دسته از سوره‌های مدنی می‌یابیم.
- طولانی بودن اکثر سوره‌ها: یکی از این امتیازات که برای سور مدنی وجود دارد این است که این سوره‌ها طولانی‌تر و آیات آنها هم بلندتر است. برخلاف آیات مکی که مختصر و کوتاه هستند.
- تفصیل براهین و ادله در مورد حقایق دینی: یکی دیگر از این امتیازات هم این است که در سوره‌های مدنی برای اثبات حقایق دینی براهین و دلایل لازمه اقمه می‌گردد. برخلاف سور مکی که چنین اثباتها و براهین دیده نمی‌شود.
نتیجه گیری
این خصوصیات که می‌توان همه آنها را خصوصیات سبک و اسلوب برای آگاهی نسبت به آیات و سور مکی و مدنی نامید، خط مشی و اسلوب دعوت اسلامی را در قانون گذاری برای ما به تصویر می‌کشد. یعنی در قرآن خطاب به مردم مکه نمی‌تواند همانند خطاب به مردم مدینه باشد زیرا محیط تازه مدینه مقتضی بود که در
قانون گذاری شرح و تفصیل بیشتری مبذول گردد. لذا قرآن برخلاف ایجاز سخن در خطاب به
اهل مکه ، با اطناب و توضح بیشتری اهل مدینه را مخاطب قرار داده و مسائل مجمل را
تفسیر و توضیح می‌دهد و حال مخاطبین را در هر
آیه و
سوره رعایت می‌نماید.
منابع
- تاریخ قرآن _ دکتر حجتی.
- تاریخ قرآن _ دکتر رامیار
- التقان فی علوم القرآن _ سیوطی _ج 1
همچنین ببینید