دید کلی
خاک مجموعه فعالی است که در حد فاصل
اتمسفر ، آب و
قشر جامد زمین تشکیل شده است که از اثر مشترک آب و هوا ، گیاهان و جانواران بر سنگ پدید آمده که پس از تکامل تدریجی به حد تعادل رسیده است. تکامل خاک از سه مرحله تشکیل شده است.
- تجزیه و تخریب سنگ مادر که منجر به تشکیل کمپلکس جذب کننده می‌گردد.
- ازدیاد تدریجی ماده آلی توسط گیاهانی که خاک را اشغال کرده‌اند.
- جابجایی عناصر محلول یا کلوئیدی از نقطه‌ای به نقطه دیگر در اثر آبی که در خاک جریان دارد. اصولا اینگونه نقل و انتقال موجب تشکیل افقهای فقیر یا غنی د رخاک می‌گردد. خاکها بر حسب دانه‌های تشکیل دهنده و همچنین مینرالوژی و پتروگرافی و شرایط حاکم بر زمین منطقه (آب و هوا و توپوگرافی محل تشکیل خاک) دارای انواع مختلفی هستند.
خاک رسی
ذرات رس (Clay) دارای قطری کوچکتر از 0.002 میلیمتر می‌باشند و در حدود 50 درصد خاک را تشکیل می‌دهند. خاکهای رسی چون دارای دانه‌های بسیار ریزی هستند به خاک سرد معروفند و در مقابل رشد گیاهان مقاومت نشان داده و رشد آنها را محدود می‌کنند.
خاک سیلیتی
این نوع خاکها از 50 درصد ذرات سیلیت تشکیل شده‌اند که دارای قطری بین 0.06 - 0.002 میلیمتر می‌باشند و بر حسب اینکه ناخالصی مثل ماسه ، رس و غیره به همراه دارند به نام خاکهای سیلیتی ماسه‌ای و یا سیلیتی رسی معروفند.
خاک ماسه‌ای
این خاکها از 75 درصد ماسه تشکیل شده‌اند. قطر دانه‌ها از 2 - 0.6 میلیمتر است و بر حسب اندازه دانه‌های ماسه به خاکهای ماسه‌ای درشت ، متوسط و ریز تقسیم می‌گردند. مقدار کمی رس خاصیت خاکهای ماسه‌ای را تغییر می‌دهد و این نوع خاک آب را بیشتر در خود جذب می‌کند تا خاکهای ماسه‌ای که فاقد رس هستند.
خاک اسکلتی
خاکهای اسکلتی به خاکهایی اطلاق می‌گردد که در حدود 75 درصد آن را دانه‌هایی بزرگتر از 2 میلیمتر از قبیل
قلوه سنگ ، ریگ و شن تشکیل می‌دهند. این خاکها آب را به مقدار زیاد از خود عبور می‌دهند و لذا همیشه خشک می‌باشند.
ترکیب خاک
ترکیب خاکها در اعماق مختلف فرق می‌کند و اثر تخریب روی نیم رخ خاکها بطور وضوح قابل مشاهده می‌باشد. (بجز
زمینهای یخچالی و
زمینهای حاصل از رسوبات سیلابی که خاک ، شن ، ریگ ، قلوه سنگ و قطعه سنگ مخلوط و درهم می‌باشند.).
افقهای خاک
افقC
که به آن خاک زیرین نیز گفته می‌شود افقی است که مواد سنگی به میزان خیلی کم تخریب و تجزیه شده‌اند و در نتیجه سنگهای اولیه زیاد تغییر نکرده بلکه بصورت قطعات خرد شده می‌باشند. زیر این منطقه سنگهای تخریب نشده یعنی سنگ اولیه (سنگ مادر) قرار دارد که هیچگونه تخریب و یا تجزیه‌ای در آن صورت نگرفته است.
افقB
قشر بین افق C و A را یک قشر دیگر تشکیل می‌دهد که بنام افق B یا خاک میانی نامیده می‌گردد. در این افق عمل تخریب و تجزیه به مراتب بیشتر از افق C پیشرفت و اثر کرده است و از کانیهای سنگ مادر فقط آن دسته دیده می‌شوند که بسیار مقاومند (مثل
کوارتز) ولی سایر کانیها به شدت تجزیه شده‌اند. این افق معمولا از مواد رسی ، ماسه و شنهای ریز و درشت و گاه مقادیر کمی بقایای نباتی تشکیل شده است. در این افق علاوه بر مواد رسی در آب و هوای مرطوب
اکسیدهای آهن و همچنین مواد محلولتر که بوسیله آبهای نفوذی از افق A به آنجا آورده شده‌اند، دیده می‌شوند.
افقA
که به نام خاک زبرین نامیده می‌شود فوقانی‌ترین منطقه خاک است و این همان افقی است که
ریشه گیاهان در آن نفوذ می‌کند. این افق از مواد خاکی نرم (رس) که غنی از مواد آلی و
میکروارگانسمها است تشکیل یافته است که وجود این مواد آلی باعث رنگ خاکستری تا سیاه این افق می‌گردد. البته این زمینها غالبا برای کشاورزی مناسب می‌باشند. اکسیدهای آهن و همچنین بعضی از مواد محلول ممکن است از این منطقه به افق B برده شده و در آنجا رسوب کنند.
انواع مهم خاکها
لاتریت (Laterite)
این خاکها در تحت شرایط هوازدگی شدید در نواحی گرم و مرطوب (Tropical) با بارانهای زیاد بوجود می‌آید. این خاکها سرشار از اکسیدهای آهن و
هیدروکسیدهای آلومینیم می‌باشند و بالعکس دارای مقدار بسیار کمی
سیلیسیم و
کلسیم است. رنگ لاتریتها به علت وجود اکسیدهای آهن قرمز است. بعضی اوقات وفور اکسیدهای آهن در خاک لاتریت به قدری است که به عنوان سنگ معدن آهن استخراج می‌شود.
از طرف دیگر آب و هوای مرطوب با بارنهای شدید در این منطقه باعث انحلال
مواد قلیایی و
قلیایی خاکی شده و این محلول سیلیس موجود در سیلیکاتها را خارج کرده و باعث از هم پاشیدگی
سیلیکاتها ، مخصوصا کانیهای رسی می‌گردد. در اینصورت فقط اکسیدهای آلومینیوم آبدار بصورت ترکیب
AL2O3،nH2O که همان
بوکسیت (Bauxite) است باقی می‌ماند. بوکسیت همان سنگ معدن آلومینیوم است و قابل بهره برداری اقتصادی می‌باشد.
چرنوزوم (Chernozom)
به زبان روسی یعنی سیاه ، خاکی است به رنگ سیاه که در اثر تخریب در مناطق معتدل و نیمه معتدل مرطوب پدید می‌آید. جنس این خاک از
لسس (Loess) یعنی از مخلوطی از ذرات ریز کوارتز ،
فلدسپات ،
سنگ آهک و
خاک رس تشکیل شده است که دارای مقدار بسیار زیادی مواد آلی
هوموس می‌باشد. این خاک سیاه از نظر کشاورزی بسیار حاصلخیز بوده و برای کشت غله بسیار مناسب می‌باشد. این نوع خاک در دشتهای اوکراین (روسیه) ، چین ، آرژانتین ، رومانی و آلمان شرقی و آلمان غربی دیده می‌شود.
پودزول (Podsol)
رنگ این خاک خاکستری است (پودزول کلمه‌ای است روسی و به معنی خاکستری) این خاکها در نواحی سردسیر تا نیمه قطبی و از تخریب اراضی مستور از نوع
درختان کاج که روی ماسه سنگها و یا ماسه سنگها سیلیسی می‌رویند، بوجود می‌آیند. پودزول دارای تعداد کمی مواد آلی است.
راندزین (Rendzine)
خاکی است که از تجزیه فیزیکی و شیمیایی سنگهای آهکی ، دولومیتی ، مارنی و گچی حاصل می‌شود. باقیمانده آهک و یا
دولومیت در این خاک قابل تشخیص است و در سطح این خاک مقداری هوموس دیده می‌شود. رنگ این خاک معمولا خاکستری است ولی اگر دارای رس باشد رنگ خاکستری مایل به قرمز دیده می‌شود.
رانکر (Ranker)
به خاکهای جوانی که بیشتر در نواحی کوهستانی در روی سنگهای سیلیکاته تشکیل می‌شود اطلاق می‌گردد. این خاک تقریبا دارای خواص سنگ اولیه یا سنگ مادر بوده و در حقیقت قدم اولیه تشکیل خاکهای دیگر می‌باشد.
مباحث مرتبط با عنوان