کربناتیت‌ها سنگهای آذرینی هستند که بیش از نیمی از سازندگانشان را کانیهای کربناته تشکیل می‌دهد. شخصی به اسم فروگو برای نخستین بار برای توصیف گروهی از سنگهای غنی از ترکیبات کامبرین پیشین واقع در جنوب شرقی نروژ از این واژه استفاده کرد. فروگو پیشنهاد کرد که کربناتیت‌ها ، ایژولیت‌ها و دیگر سنگهای آلکالن تحت اشباع از سیلیس وابسته به آن اصولا منشا آذرین دارند.

اطلاعات اولیه

کربناتیت‌ها به دو صورت نفوزی و خروجی دیده می‌شود. بیرون زدگی کربناتیت‌ها ممکن است به صورت گدازه ، نعشه‌های تفرا ، دایک ، سیل ، استوک یا سوزن‌های آتشفشانی باشد. مواد شبه کربناتیت در بعضی از کیمبرلیت‌ها و سنگهای لامپروفیری به صورت خال مانند یا قسمتی از زمینه یافت می‌شوند. بعضی از کیمبرلیت‌ها دارای زمینه‌ای غنی از کربنات می‌باشند.

کربناتیت‌های نفوذی معمولا به صورت نفوذی و در داخل شکستگی‌های حلقوی و در ارتباط با آلکانی پیروکسنیت‌ها ، ایژولیت‌ها ، سنسیت‌ها و فنیت‌ها دیده می‌شوند. کربناتیت‌های خروجی مشخصا با نفلینیت‌های فقیر از الیوین و ملانفلینیت همراهند. نفلنیت‌ها عبارت از سنگهای خروجی هستند که بیش از 10 درصد نفلین مودال داشته و دارای مقدار کمی فلدسپات آلکان یا برون آن می‌باشند. اگر نفلین مودال بیشتر از کانیهای مافیک باشد، سنگ یک نفلینیت است ولی چنانچه کانی مافیک برتری داشته باشد. سنگ ، یک منانفلنیت است.

تقسیم بندی کربناتیها

کلسیت - کربناتیت

• سوویت : در صورتی که کلسیت - کربناتیت دانه درشت باشد به آن سوویت Sovite می‌گویند.
• آلویکیت : در صورتی که کلسیت - کربناتیت دانه ریز باشد به آن آلویکیت Alvikite می‌گویند.
• منیزیو – کربنات : در صورتی که کربناتیت دارای دولومیت یا آنکریت باشد به آن منیزو - کربناتیت می‌گویند.
• فروکربناتیت : در صورتی که کربناتیت از کانیهای کربناته غنی از آهن تشکیل شده باشد به آن فرو کربناتیت می‌گویند.
• ناتروکربناتیت : این نوع کربناتیت از ترکیب کربناتیت های K-Ca-Na تشکیل شده است.
  
  

آن دسته از سنگهای ماگمایی که کانیهای اصلی کربناته آنها کمتر از 10 درصد باشد، معمولا سنگهای کلسیت ، دولومیت و یا آنکریت‌دار نامیده می‌شوند. در حالی که سنگهای ماگمایی حاوی 10 تا 15 درصد کانیهای کربناته را سنگهای کلسیتی ، دولومیتی یا آنکریتی می‌نامند. ارزیابها نشان داده است که حداقل 170 گونه کانی مشخص در کربنات‌ها وجود دارد.

برخی از این کانیها دارای عناصر نسبتا نادری همچون B,Nb,Y,Sr,F عناصر خاکهای نادر U,Th,Ta می‌باشند. بنابراین ترکیب مودال کربناتیت‌ها نسبت به یکدیگر سنگهای ماگمایی سیلیکاته معمولی که فازهای محدودتری دارند، کاملا متفاوت است. زیرا عناصر کمیاب موجود در سنگهای سیلیکاته به جای عناصر اصلی در ساختمان بلورین کانیهای معمولی سازنده سنگها قرار می‌گیرند.

ژئوشیمی کربناتیت‌ها

کربناتیت‌ها دارای SiO₂ خیلی کمتر و CO₂ بیشتر هستند. در انواع مختلف کربناتیت‌ها مقادیر کلسیم ، آهن ، منیزیم ، منگنز ، سدیم ، پتاسیم متفاوت است. در حالی که آلومینیوم و تیتان دارای فراوانی کمتر هستند. گروه کربناتیت‌ها از عناصر کمیاب مثل فلوئور ، فسفر ، گوگود ، کلر ، استرونسیوم ، اتیریم ، زیرکونیم ، نیوبیوم ، مولیبدن ، باریم ، عناصر خاکهای نادر و تانتالیوم غنی هتند. سنگهای کربناتیتی مختلف معمولا با توالی معینی جایگزین می‌شوند؟ این توالی با کلسیت - کربناتیت شروع شده و با منیزیو کربناتیت تا فرو کربناتیت ادامه می‌یابد.

از کلسیت - کربناتیت‌ها تا فرو کربناتیتها مقدار استرونسیوم کاهش و مقدار عناصر کمیاب مثل باریم و عناصر خاکهای نادر افزایش می‌یابد. نهشته‌های اقتصادی فلوئوریت ، عناصر خاکهای نادر ، توریم و اورانیوم که در برخی از مجموعه‌های کربناتیت یافت می‌شوند، معمولا با جایگزینی فرو کربناتیت‌ها وابسته‌اند. مطالعات ایزوتوپهای پایدار اکسیژن و کربن و همچنین مطالعات ایزوتوپهای رادیوژنیک استرونسیوم ، نئودنیوم و سرب همگی تاثیر کننده آن است که منشا کربناتیت‌ها بطور معمول ، گذشته فوقانی است.

فراوانی و توزیع

حجم تمام کربناتیت‌ها در پوسته زمین خیلی کم ولی پراکندگی آنها در قاره‌ها بسیار زیاد می‌باشد. علاوه بر قاره‌ها در برخی از جزایر اقیانوسی نیز یافت می‌شوند. این سنگها معمولا به صورت مجموعه‌های حلقوی یا به صورت سنگهای خروجی و با ساختمانهای آتشفشانی دیده می‌شوند. بیشتر کربناتیت‌های نفوذی معمولی در مرکز مجموعه‌های حلقوی نسبتا کوچک بیضوی یا کروی قرار دارند که در آن کربناتیت‌ها ترجیحا با سنگهای مانند فنیت ، نفلین سینیت ، اورتیت ، اثرولیت ، ملتیژیت و ژاکو پیرانژیت همراهند در حالی که کربناتیت‌های خروجی معمولا با ملانفلیت‌های ففیر از الیوین ، نفلینیت‌های ففیر از الیوین ، فنولیتها و میلیت‌ها وابسته‌اند.

کربناتیت‌ها را باید با مجموعه‌های سنگی کربناتیت - نفلینیت - ایژولیت در ارتباط دانست. این مجموعه همانند دیگر مجموعه‌های آلکالن در اصل ساختمانهای ریفتی یا مناطق مجاور آنها وجود دارند، از جمله در سیستمهای ریفتی یا در مناطق مجاور سیستم ریفتی شرق آفریقا و سیستم ریفت بایکال شوروی ، گرابن رن ، پالئوریفت سن لران و در امتداد ریفت حاشیه قاره در اطلس جنوبی.

پتروژنز

کربناتیت‌ها در حالت عادی از سیالات ممزوج نشده‌ای بوجود می‌آیند که از ماگماهای اولیه اولترا بازیک و آلکالن جدا شده‌اند. این ماگماهای اولیه ، ملانفلینیت یا فنولیت بوده‌اند. ولی ممکن است دیگر ماگماهای آکالن کمیاب هم ، مانند کیمبرلیتها و میلییتیت‌ها نیز جز ماگماهی اولیه محسوب شوند.

مباحث مرتبط با عنوان

• استوک
• بازالت
• پتروژنز
• دولومیت
• دیاباز
• سنگ آذرین
• سنگ آهک
• سنگ شناسی آذرین
• سیلیس
• طبقه بندی سنگهای آذرین
• کانیهای کربناته
• گرانیت