مقدمه
استرلاب وسیله‌ای علمی با قدمت 5 هزار ساله است که طی هزاران سال به دانشمندان علم
نجوم کمک کرد.
اجرام آسمانی ، محل و وسعت و فاصله ستارگان را با
خورشید و با یکدیگر مشخص کنند. همچنین منجمان در تدوین تقویم و تاریخ از این وسیله استفاده کردند و نیز با استفاده از آن مسیر حرکت ستارگان و سرعت آنها را برحسب
سال نوری تعیین کردند.
مشخصات فنی استرلاب
استرلاب دستگاهی است که آن را از فلز
برنز می‌ساختند. در قسمت بالای آن ، محل برجسته‌ای با یک سوراخ وجود دارد که با یک نخ ابریشمی دستگاه را آویزان نگه می‌دارد. صفجه استرلاب دایروی است که با خطوط افقی و عمودی به چهار قسمت تقسیم می‌شود. بر روی هر قسمت ، اعداد و حروف الفبا کنده شده است. صفحه رویی استرلاب را مشبک یا عنکبوت می‌گویند. بخشهای چهارده‌گانه را حجره و مرکز استرلاب را قطب می‌نامند. استرلاب یا 90 حجره دارد که به آن استرلاب کامل می‌گویند و استرلابی که 45 حجره داشته باشد، نیمه است و یا یک سومی با 30 حجره و یک ششمی با 15 حجره است. اعداد ، بصورت سه‌تایی یا شش‌تایی بر روی هم نوشته شده‌اند.
در مرکز صفحه رویی استرلاب ، روزنه‌ای وجود دارد که از آن به خورشید نگاه می‌کنند و از سوراخ لبه بالا شعاع را می‌نگرند. شکلی مانند خط‌کش موج روی صفحه است که بر روی نام ماه‌ها و اعداد می‌چرخد. در صفحه پشت استرلاب ، نام 12 ماه سال «حمل ، ثور ، جوزا و ...»
منطقه البروج و کلمات مشرق و مغرب نوشته شده است و 36 دایره شمالی دارد که با حروف متمایز گردیده‌اند. در کنار آنها ، مدار حمل ، سرطان و نصف‌النهارها ، خطوط وترالارض و وترالسما و سمت الراس رسم شده است.
انواع استرلاب
استرلاب انواعی دارد که با عناوین
کالتام ،
توماری ،
هلالی ،
چلیپایی ،
ذورقی ،
قوسی ،
جامعه جنوبی ،
رصدی ،
شمالی ،
کروی ،
مسطح خطی ، ثلثی و صلیبی مشخص می‌شود. بر طبق اسناد معتبر ،
استرلاب ذورقی و صلیبی را
ابوسعید احمد فرزند عبدالجلیل سجزی (سیستانی) ، معلم
ابوریحان بیرونی ، در سده چهارم هجری اختراع کرده است و
استرلاب رصدی را
عبدالکریم نیکمرد قاینی از دانشمندان سده پنجم هجری ساخته است.
کاربردهای ویژه
ایرانیان در ابتدا ، از استرلاب برای تعیین
محاسبات نجومی استفاده می‌کردند. آنها به تدریج در تجهیز و تکمیل آن کوشیدند. بدین ترتیب علاوه بر آنکه فاصله خورشید با
زمین و
ماه و دیگر ستارگان را بوسیله استرلاب تعیین کردند، توانستند از این وسیله چندکاره در موارد زیر هم استفاده کنند. تعیین ساعات
شب و روز ، اندازه گیری ارتفاعات کوهها و عمق دریاها ،
تعیین طول نصف‌النهار و مدارها و خط استوا ،
تعیین قبله و وقت صبح و ظهر و شب ، معین کردن درجات پهنا و درازی زمین ، تعیین مسیر ستارگان ، شناخت اثرات
اجرام آسمانی بر‌کردار و اندیشه آدمیان.
بوسیله استرلاب ، زمان حرکت خورشید را در 365 روز و یک چهارم روز (یک سال) معین کرده و شروع و پایان اعتدال بهاری و زمستانی را مشخص می‌کردند. آنها که در استفاده از استرلاب داناتر بودند، عقیده داشتند که در آسمان 28 منزل وجود دارد و اگر آن را بر اساس محاسبات ریاضی حساب کنند، 12 ماه سال پدید می‌آید. آنان خوب و بد زندگی انسانها را از تاثیر برجهای دوازده‌گانه بر ستارگان اعلام می‌کردند. مثلا هر گاه ضمن محاسبات نجومی ،
زهره و
مشتری در کنار هم قرار می‌گرفتند آن را برای تاج گذاری ، مسافرت ، بازرگانی ، درختکاری و زناشویی ، مبارک و فرخنده می‌دانستند.
آموزگاران نجوم و استرلاب
ایرانیان صنعت استرلاب و موارد کاربرد آن را به مسلمانان و همسایگان خود یاد دادند. پس از رواج اسلام در ایران ، منجمان مسلمان شده و کتابهای مربوط را به عربی برگرداندند. آنان خلفا و بزرگان عرب را به نجوم علاقه‌مند کردند و آگاهان این علم به دربار راه یافتند، زیرا شهریارانی مانند
محمود غزنوی ،
تیمور لنگ ،
شاه اسماعیل ،
شاه عباس و ... در سراسر جنگها ، ساعات آغاز جنگ و تاریخ قبول صلح و تنظیم عهدنامه و حتی امور شخصی را با مشورت آنها انجام می‌دادند.
در فواصل سده اول و پنجم هجری ، دانش نجوم در ایران به حد کمال رسید و خاندانهای بزرگی چون خاندان نوبختی و برمکی و ... در انتقال این دانش به جهان اسلام کوشیدند.
مباحث مرتبط با عنوان
