واکنشهای مولکولهای کایرال، ایجاد مرکز کایرال دوم
(Reactions of chiral molecules. Generation of a second chiral center)
حال به واکنشی که به عنوان مثال در بخش 4-23 به کار بردیم یعنی کلردار شدن رادیکال آزاد، بوتیل کلرید نوع دوم برمیگردیم، ولیکن این بار توجه خود را به یکی دیگر از محصولات یعنی 2، 3-دیکلروبوتان که در آن مرکز کایرال دومی ایجاد میشود، معطوف مینمائیم. دیدیم که این ترکیب به صورت سه ایزومر فضایی وجود دارد، مزو و یک زوج انانتیومر.
عکس پیدا نشد
فرض کنیم که بوتیل کلرید نوع دوم به ایزومر –(S) که از نظر نوری فعال است کلردار شده و به وسیله تقطیر جزء به جزء 2، 3- دیکلروبوتان از سایر محصولات (ایزومر 1، 2-، ایزومر 2، 2- و غیره) جداسازی شده است. چه ایزومری فضایی قابل انتظارند؟
شکل مراحل این واکنش را نشان میدهد. در این جا سه نکته مهم توضیح داده میشود:
(1) چون هیچ کدام از پیوندهای وصل به مرکز کایرال اولیه، C-2، شکسته نشده، لذا کنفیگوراسیون آن در کلیة محصولات حفظ شده است. این مطلب در کلیه مواردی که یک مرکز کایرال دوم ایجاد میشود صادق است.
(2) در حول مرکز کایرال جدید، C-3، دو کنفیگوراسیون احتمالی وجود دارد و هر دوی آنها ظاهر میشوند؛
عکس پیدا نشد
در این موارد خاص، این کیفیگوراسیونها ار جملة (a) و (b) از دو جهت مخالف قسمت سطح رادیکال آزاد حاصل میشوند و در نتیجه محصولات دیاسترئومر S,S و S,R (یا مزو) را ایجاد میکنند.
در برخی واکنشها، هر دو کنفیگوراسیون ممکن است ایجاد نشده باشد، اما همیشه امکان ایجاد آنها را در نظر داشته باشیم؛ این نقطه شروع حرکت ما میباشد و در بخش 10-1 به این نقطه باز خواهیم گشت.)
(3) محصولات دیاسترئومر به میزان نابرابر ایجاد میشوند، زیرا در این حالت حملة (a) و (b) احتمال یکسانی ندارد. این موارد را بایستی در تمام مواقعی که محصولات دیاسترئومر تشکیل میشوند در نظر داشت.
دیدیم که ایجاد اولین مرکز کایرال در یک ترکیب باعث ایجاد انانتیومرها به مقدار مساوی میگردد، یعنی یک مخلوط را سمیک غیرفعال نوری حاصل میشود. حال میبینیم که ایجاد یک مرکز کایرال جدید در یک ترکیب که قبلاً فعال نوری بوده است باعث ایجاد یک محصول فعال نوری میشود که شامل مقادیر نابرابری از دیاسترئومرها است.
فرض کنید (در واقع چنین است) که در محصولات به دست آمده از (S)-بوتیل کلرید نوع دوم، نسبت S,S به مزو به میزان 71:29 باشد. از کلردارشدن (R)- بوتیل کلرید نوع دوم چه محصولی به دست میآید؟ (R,R) و مزو را به دست میآوریم و نسبت (R,R) به مزو دقیقاً همان 71:29 است. هر عاملی که محصول مزو را بر محصول (S,S) ارجح میسازد، به همان میزان محصول مزو را هم به محصول (R,R) ارجح میسازد.
نهایتاً چه محصولی را از بوتیل کلرید نوع دوم راسمیک که غیرفعال نوری است انتظار داریم؟ ایزومر S محصولات S,S و مزو را به نسبت 71:29 تولید میکند؛ ایزومر R، محصولات R,R و مزو را به نسبت 71:29 ایجاد مینماید. از آنجا که میزان واکنش دهندههای S و R یکسان است، دو سری از محصولات نیز کاملاً یکسان بوده و در نتیجه یک مخلوط راسمیک و مزو به نسبت 71:29 ایجاد میشود: واکنشدهندههای غیرفعال نوری محصولات غیرفعال نوری ایجاد مینمایند.
یک نکته نیاز به بحث بیشتری دارد. چرا محصولات دیاسترئومر به مقادیر نابرابر ایجاد میشوند؟ دلیلش این است که رادیکال 3-کلرو-2-بوتیل واسیطه که در شکل 4-4 نشان داده شده است دارای یک مرکز کایرال میباشد. رادیکال آزاد کایرال است وفاقد تقارن است که لازمة حمله مساوی به دو سطح میباشد.