قرآن کریم سه مفهوم مقدس را بسیاری از آیات خود توأم آورده است ایمان، هجرت و جهاد. انسان قرآن، موجودی است وابسته به ایمان و وارسته از هرچیز دیگر. این موجود وابسته به ایمان برای نجات ایمان خود هجرت می کند و برای نجات ایمان جامعه و در حقیقت نجات جامعه از چنگال اهریمن بی ایمانی جهاد می نماید.
ایمان مهمترین شرط رستگاری بشر است و در نگاه دینی بدون آن، اعمال نیک از کسی پذیرفته نمی شود.
هجرت
هجرت را به دو قسم تقسيم كرده اند.
- «هجرت صغري»، در برابر جهاد اصغر
- «هجرت كبري» در برابر جهاد اكبر.
«هجرت صغري» آن است كه انسان از محلي كه نتواند در آن شعاير ديني را احيا كند، كوچ كرده و به جايگاهي برود كه توان اقامه دين در آن جايگاه ميسر باشد و «هجرت كبري» آن است كه انسان از هر گونه پليدي، دوري و پرهيز كند. (والرجز فاهجر) (مدثر/5) ، يعني: از خواسته هاي باطل نفس كوچ كرده و به حدي برسد كه نفس، از او طلب گناه نكند. پس يك هجرت صغري، و هجرت كبرايي است كه در برابر آن يك جهاد اصغر و جهاد اكبر مي باشد كه با هم ارتباط تنگاتنگ دارند. اين عبارت از خلاصه نظر بزرگان و سلف صالح است كه آنها سعي مي كردند اين معارف را تبيين و به آن عمل كنند.
جهاد
جهاد در لسان نبی اکرم و ائمه معصومین به دو بخش تقسیم شده است:
«جهاد اصغر» آن است كه انسان با دشمن بيرون بجنگد و پيروز شود. «جهاد اكبر» آن است كه انسان با دشمن درون نبرد كرده، عادل و با تقوي شده و در صحنه نبرد با هوس درون، پيروز شد. آنانكه به اخلاق الهي متخلق شده اند، خود را در جهاد اكبر پيروز دانسته اند. يك انسان وارسته، منزه و پرهيزكار در جبهه جهاد اكبر پيروز است.
امیر المؤمنین در نهج البلاغه می فرماید:
إنّ الجهاد بابٌ مِن ابواب الجنّه فَتَحَهُ اللهُ لِخاصَّه أولیائه.
همانا جهاد دری از درهای بهشت است. دری که خداوند بروی همه نگشوده است هر فردی لیاقت ندارد که باب جهاد به رویش گشوده شود هر فردی شایستگی مجاهد بوده ندارد. خدا این در را به روی دوستان خاص خویش گشوده است مجاهدین بالاترند از اینکه بگوییم مساوی با اولیاءالله هستند مجاهدین مساوی با خاصه اولیاءالله می باشند.
ایمان، هجرت، جهاد از دید علامه بحرالعلوم
در اين كتاب كه به فقيه باهر و علامه ماهر «بحرالعلوم» نسبت داده شده است هر چند انتساب بعضى از بخشهاى آن به اين بزرگوار بعيد به نظر مىرسد ولى قسمتهايى از آن داراى اهميت فوقالعادهاى است; براى سير و سلوك الى الله و پيمودن راه قرب به پروردگار عوالم چهارگانه و به تعبير ديگر، چهار منزلگاه مهم ذكر شده است:
1- اسلام
2- ايمان
3- هجرت
4- جهاد
و براى هر يك از اين عوالم چهارگانه سه مرحله ذكر شده است كه مجموعا دوازده مرحله مىشود كه پس از طى آنها، سالك الى الله وارد عالم خلوص مىگردد، و اين مراحل دوازدهگانه به شرح زير است:
منزل اول، اسلام اصغر است، و منظور از آن اظهار شهادتين و تصديق به آن در ظاهر و انجام وظائف دينى است.
منزل دوم، ايمان اصغر و آن عبارت از تصديق قلبى و اعتقاد باطنى به تمام معارف اسلامى است.
منزل سوم، اسلام اكبر است و آن عبارت است از تسليم در برابر تمام حقايق اسلام و اوامر و نواهى الهى.
منزل چهارم، ايمان اكبر است و آن عبارت از روح و معنى اسلام اكبر مىباشد كه از مرتبه و اطاعتبه مرتبه شوق و رضا و رغبت منتقل شود.
منزل پنجم، هجرت صغرى است، و آن انتقال از «دارالكفر» به «دارالاسلام» است مانند هجرت مسلمانان از مكه كه در آن زمان كانون كفر بود به مدينه.
منزل ششم، هجرت كبرى است، و آن هجرت و دورى از اهل عصيان و گناه و از همنشينى با بدان و ظالمان و آلودگان است.
منزل هفتم، جهاد اكبر است، و آن عبارت از محاربه و ستيز با لشكر شيطان استبا استمداد از لشكر رحمان كه لشكر عقل است.
منزل هشتم، منزل فتح و ظفر بر جنود و لشكريان شيطان، و رهايى از سلطه آنان و خروج از عالم جهل و طبيعت است.
منزل نهم، اسلام اعظم، و آن عبارت از غلبه بر لشكر شهوت و آمال و آرزوهاى دور و دراز است كه بعد از فتح و ظفر، عوامل بيدار كننده برون بر عوامل انحرافى درون پيروز مىشود و اينجاست كه قلب، مركز انوار الهى و افاضات ربانى مىگردد.
منزل دهم، ايمان اعظم است، و آن عبارت از مشاهده نيستى و فناى خود در برابر خداوند است، و مرحله دخول در عالم فادخلى فى عبادى وادخلى جنتى است كه در اين هنگام حقيقت عبوديت و بندگى خدا ظاهر مىشود.
منزل يازدهم، هجرت عظمى است، و آن مهاجرت از وجود خود و به فراموشى سپردن آن، و سفر به عالم وجود مطلق، و توجه كامل به ذات پاك خداست كه در جمله «وادخلى جنتى» خطاب به آن شده است.
منزل دوازدهم، جهاد اعظم است كه بعد از هجرت از خويشتن، متوسل به ذات پاك خداوند مىشود تا تمام آثار خودبينى در او محو و نابود گردد و قدم در بساط توحيد مطلق نهد.
بعد از پيمودن اين عوالم دوازدهگانه وارد عالم خلوص مىشود، و مصداق «بل احياء عند ربهم يرزقون» مىگردد.
منبع:مقاله شهادت؛مرتضی مطهری
