• این پرسش می تواند مطرح شود که اگر افراد می توانند بدون اطلاع از سنت و آیین مسیحیت ، رستگار شوند، چه لزومی دارد که آنان را مسیحیان گمنام و ناشناس بخوانیم؟ چرا باید بکوشیم دین آنها را تغییر دهیم؟ چرا نباید آنها را ترغیب کنیم که همچنان بر اساس دانسته ها و باورهای خویش در زندگی خود تحولی بیافرینند؟

• پاسخ رانر به این پرسش این است که یکی از مراحل تکامل ایمان مسیحی گمنام و ناشناس این است که آنان را از آنچه ایمانشان واقعا معطوف به آن است، آگاه سازیم و پایه و اساس واقعی ایمانشان را به آنان بنمایانیم. زیرا کسانی که درکشان از مسیحیت ، روشن تر ، خالص تر و موثر تر است ، به شرط یکسان بودن سایر شرایط ، بیش از مسیحیان گمنام ، مجال رستگاری دارند.

• سایر شمول گرایان در پاسخ به سوالات فوق می گویند: مومنان از آن رو باید نسبت به پایه و اساس رستگاری خود معرفت یابند که اساس رهایی و رستگاری محصول معرفت است. به همین دلیل وظیفه داریم مسیحیان بدون عنوان را از پایه و اساس رستگاریشان آگاه سازیم.

• سئوال دیگری که مطرح شده این است که در جهان ادیان متعددی وجود دارد که هریک خود را دین مطلق و برحق می داند، و تئوری شمول گرایی در مورد هر یک از آنها قابل طرح است. در این صورت چگونه می توان فهمید که ادعای کدامیک از آنها حق است ، تا همان معیار نجات و رستگاری به شمار آید.

• عده ای پاسخ این پرسش را در این دیده اند که مشخص کنند خداوند در کجا به نحوی ویژه جلوه گر شده است؟ ولی این پاسخ ، راه حل مشکل نیست ؛ بلکه فقط آن را یک گام به عقب برده است. زیرا اگر امثال رانر و کارل بارث بر این باورند که خداوند در عیسی مسیح علیه‌السلام تجسد یافته است ، مسلمانان نیز معتقدند که حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بشر را با کامل ترین تجلی خداوند آشنا کرده است، و قرآن او کامل ترین تجلی هدایت الهی است و ...

• عده ای دیگر راه حل این مشکل را مطالعه زندگی بنیانگذاران ادیان دانسته اند ، تا به این وسیله بتوان برتریهای اخلاقی و هدایتگری آنان را شناخت و آن را معیار برتری دین و آیین آنان دانست. برخی دیگر مطالعه سنن و رخدادهایی را که در تاریخ ادیان و بر اساس تعالیم و آرای بنیانگذاران ادیان پدید آمده است، ملاک داوری برای تشخیص برتری ادیان دانسته اند.

• ولی این دو راه نیز چندان استوار به نظر نمی آید. زیرا راه نخست در گرو داشتن آگاهی های کافی از تاریخ زندگی بنیانگذاران ادیان مختلف است، که در مورد همه آنان چنین منبع موثق و مستندی در دست نیست ، چنانکه نمی توان همه رخدادهایی را که در تاریخ یک دین و آیین پدید آمده صرفا الهام گرفته از تعالیم و آرای بنیانگذاران ادیان و مذاهب شمرد، آری در مواردی که سرچشمه حوادث و رویدادهای اجتماعی و تاریخی صرفا تعالیم و برنامه های ادیان بوده است، می توان آن را ملاک داوری دانست؛ ولی حصول چنین معرفتی چندان آسان نیست.

• بهترین و کارآمدترین راه در این عرصه، بررسی عقلانی مدعیات و معتقدات ادیان است. بر این اساس می توان: اولا : صدق و کذب آن دعاوی و عقاید را ارزیابی کرد؛ ثانیا : در مقام مقایسه میان ادیان برآمد و احسن و اکمل را شناخت.

• این معیاری است که قرآن کریم برآن یادآور می شود که اولا: طریق و آیینی که پیامبر اکرم و پیروان راستین او می پیمایند بر منطق و بصیرت استوار است: « قل هذه سبیلی ادعو الی الله علی بصیره أنا و من اتبعنی ، یوسف ، 108» بگو این است راه من که خود و پیروانم ، دیگران را با بصیرت و آگاهی به سوی خدا دعوت می کنیم.و ثانیا : از دیگران می خواهد تا بر درستی مدعای خود برهان بیاورند: « قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین » قرآن کریم این منطق را در برابر مشرکان و بت پرستان نیز مطرح کرده می فرماید: « ءإله مع الله ، قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین ، نمل ، 64» آیا با خدا ، خدای دیگری هست ، بگو برهان خود را بر این مدعا بیاورید ، اگر راست می گویید.

• و هم در مورد اهل کتاب ( یهود و نصارا) که هریک پیروی از آیین خود را یگانه راه نجات و هدایت می دانست: « و قالوا لن یدخل الجنه الا من کان هودا او نصاری ، تلک أمانیهم ، قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین ، بقره ، 111» اهل کتاب گفتند: جز کسی که یهودی یا نصرانی باشد، داخل بهشت نخواهد شد؛ این آرزوی آنهاست. بگو اگر راست می گویید ، برهان خود را بر این مدعا بیاورید.در هر حال شمول گرایی با این تفسیر مورد قبول نیست.

منابع

• مایکل پترسون و جمعی از نویسندگان ، عقل و اعتقاد دینی، ص 419-414
• میرچا الیاده ، دین پژوهی ، ص 303- 302
• علی ربانی گلپایگانی ، نقد و تحلیل پلورالیسم دینی ، ص 40-36