از زمان پیدایش شهرها، عوامل متعددی در ایجاد شهرها مؤثر بودهاند. شرایط مناسب
جغرافیایی و
اقلیمی، اعتقادات و باورها، عامل پدافندی و
نظامی، عامل
بازرگانی و عامل
سیاسی، حکومتی و اداری، از جمله عواملی بوده که در دورههای زمانی مختلف، به شکل متفاوتی زمینه ایجاد شهرها را فراهم نمودهاند. در ایران ایجاد شهرها در نزدیکی چشمهسارها و با فاصله مناسب از رودخانهها (عامل جغرافیایی)، تکیه و تأکید بر نیایشگاههای شهر و سپردن موقعیت برتر بدان (
چغازنبیل و
فیروزآباد) و ایجاد و توسعه شهرهایی چون
مشهد و
قم (عامل دینی)، ایجاد استحکامات پدافندی مشترکی چون دیوارـ
سد انوشیروان در منطقه گرگان به طول 300 کیلومتر و همچنین ایجاد
سدهای تمیشه،
دربند و
مرو، و در سدههای اخیر ایجاد شهر
بوشهر (عامل نظامی)، ایجاد شهرهای متعدد در مسیر اصلی و فرعی
جاده ابریشم (عامل بازرگانی) و ایجاد و یا توسعه شهرهایی با هدف سیاسی و انتخاب پایتخت (
پاسارگاد و
تهران)، مؤید عوامل فوقالذکر است.
در سده های اخیر، برخی از عوامل فوق الذکر، از جمله عامل نظامی، اهمیت کمتری یافته است و در مقابل، عوامل و نقشهای جدیدی چون
صنعت و
معدن موجب ایجاد شهرها شده اند. برخی از شهرهای ایران به دلیل توسعه صنعت و صرفاً برای پاسخگویی به اشتغال یک یا چند کارخانه صنعتی و یا استخراج
معدن به وجود آمده و یا توسعه یافتهاند.
دلایلی که موجب ایجاد شهرها شده اند بعضاً نقش شهرها را نیز مشخص نموده اند. دانشمندان رشته های مختلف به ویژه، جغرافی دانان، در ارزیابی نقش شهرها، عمدتاً به نوع اشتغال اشاره میکنند، به این مفهوم که اگر در یک شهر، در بخش و یا زیربخشهای اقتصادی به نسبت معینی اشتغال وجود داشته باشد، نقش شهر نیز در همان زمینه تعریف می شود.
نقش راهها در ایجاد شهر
توسعه طرق ارتباطی ، به ویژه راههای آهن ، موجب تکوین شهرها میشود و متقابلاً وجود شهر نیز تحت تأثیر توسعه راههای ارتباطی است. توسعه راهآهن و نقطه تقاطع آنها ، موجب ایجاد ایستگاههای بزرگی گردید که نقش آنها جمعآوری و توزیع کالاهای بازرگانی انبوهی بود که از نقاط مختلف به آن نقطه میرسید و همین ایستگاهها ، با داشتن انبار تجهیزات و کالا به تدریج نقش شهر چهارراهی به خود گرفتند.
همچنین ببینید
