دید کلی
این گروه از
سنگهای رسوبی درون حوضه و تحت شرایط فیزیک و شیمیایی محیط تشکیل می‌شوند. این سنگها می‌توانند در ارتباط و یا بدون ارتباط با
فعالیتهای ریستی شکل بگیرند. به دلیل تنوع عوامل موثر در ایجاد این نوع سنگها از قبیل تغییرات PH ، تراکم انتخابی مواد ،
قابلیت انحلال و احتیاجات حیاتی گونه‌های مختلف ، متنوع بوده و معمولا به هفت گروه اصلی
کربناتها (شامل
سنگ آهک و
دولومیت).
چرت ، تبخیری‌ها ، فسفاتها ، مواد آهنی‌دار ،
منگنز و سنگهای کربن‌دار تقسیم می‌شوند.
طبقه‌بندی سنگهای آهکی
سنگهای آهکی را بر مبناهای مختلفی همچون توصیف بافت و
کانی شناسی ، چگونگی تشکیل و محیط
رسوبگذاری طبقه‌بندی می‌کنند. افراد مختلفی همچون
گرابو ،
فولک و
دانهام سنگهای آهکی را طبقه‌بندی کرده‌اند گرابو سنگهای آهکی را به سه دسته
کلسی رودایت ،
کله‌لک آرنایت و
کلسی لوتایت تقسیم‌بندی کرده است. همچنین در صورت حضور
فسیل در سنگها به ابتدای نام سنگ کلمه اسکلت اضافه می‌شود.
فولک سنگهای آهکی را بر اساس بافت و ذرات تشکیل دهنده سنگها طبقه‌بندی کرده است. بر این اساس فولک سنگهای آهکی را به چهار نوع ، TypeTv ,TypeIll , TypeIl ,TypeI تقسیم‌بندی کرده است. طبقه‌بندی دانهام بر اساس بافت در هنگام رسوبگذاری استوار است. دانهام سنگهای آهکی را بر حسب اینکه ذرات تشکیل دهنده در حین رسوبگذاری به هم متصل بوده یا نه به دو دسته تقسیم کرده است.
طبقه‌بندی دولومیت
اصطلاح دولومیت به سنگی اطلاق می‌شود که میزان که نبات مضاعف
کلسیم و
منیزیم آن بیشتر از 50% باشد.دولومیت‌ها را بر اساس میزان
آهک موجود در آن به دولومیت‌های آهکی و دولومیت تقسیم می‌کنند. البته تقسیم‌‌بندی‌های دیگری نیز برای دولومیت وجود دارد، معمولا بر اساس فابریک و اندازه بلورهای دولومیت می‌باشد.
چرت (chert)
چرت به سنگی اطلاق می‌شود که بیشتر از بلورهای ریز و یا خیلی ریز
سیلیس تشکیل شده باشد. چرت به علت داشتن ناخالصیهای موجود در خود دارای رنگهای مختلفی می‌باشد که بر اساس رنگ و نوع ناخالصها به اقسام مختلفی طبقه‌بندی می‌شود که عبارتند از :
- ژاسپد : به علت وجود ناخالص هماتیت دارای رنگ قرمز است.
- فیلینت : دارای رنگ خاکستری و سیاه است علت رنگ سیاه در فیلینت به خاطر وجود مواد آلی در آن می‌باشد.
- نواکولیت : دارای رنگ سفید بوده و از سیلیس خالص همراه با حفرات حاوی آب فراوان تشکیل شده است.
- اپال : سیلیس خالص آمورف بوده از لحاظ بلوری هیچ شکل بلوری منظمی ندارد.
- پورسلانیت : دارای پورسلانی بوده و در اثر ناخالصهای رسمی و آهکی حاصل شده است.
نودول‌ها و لایه‌های چرتک
چرت ممکن است به صورت
نودول یا لایه در بین سنگها دیده شود. غالبا چرت‌های نودولی در اثر
دیاژنز و جانشینی در
سنگهای آهکی و به مقدار کم در کل سنگها و
تبخیری دیده می‌شود. لایه‌ها یا طبقات چرتی به صورت اولیه در اثر
رسوبگذاری مستقیم تشکیل شده‌اند.چرت به صورت نودول و لایه نازک در بین
رسوبات دریاچه‌ای با درجه شوری بالا نیز تشکیل می‌شود.
منشا سیلیس برای تشکیل چرت
- منشا آبی : در اثر انحلال پوسته موجوداتی نظیر دیاتومه‌ها ، رادیولاریت‌ها و اسفنجها که از سیلیس تشکیل شده‌اند، یون سیلیس آزاد گشته و موجب تشکیل چرت می‌شود.
- منشا غیر آلی : یون سیلیس در اثر تجزیه سنگهای ولکانیکی ، از قبیل شیشه‌های ولکانیکی و یا کانیهای رسمی و از هوازدگی سنگها در مناطق خشکی آزاد گشته و موجب تشکیل چرت می‌شوند
تبخیری‌ها (Evaporites)
این سنگها در اثر تبخیر آب و بالا رفتن درجه شوری آن تشکیل می‌شوند. مهمترین
رسوبات تبخیری که در طبعیت به مقدار زیاد یافت می‌شود.
کلریدها و
سولفات‌های سدیم ، پتاسیم ، منیزیم ، و کلسیم هستند. از عمده‌ترین نوع
سنگهای تبخیری می‌توان
ژیپس یا گچ ،
ایندریت ،
نمک طعام یا هالیت را نام برد. در محیط‌های دریایی به علت قطع ارتباط دریا با دریاهای آزاد ، آب تبخیر شده و سپس درجه شوری افزایش می‌یابد. با افزایش درجه شوری رسوبات تبخیری شروع به تشکیل می‌کردند.
فسفاتها (posphates)
فسفات رسوبی یا
فسفریت سنگی است که حاوی حداقل 20% P
2O
5 باشد. بیشتر فسفاتها در
سنگهای رسوبی به صورت کافی
آپاتیت یافت می‌وند.اکثر فسفاتهای دنیا در سنگهای رسوبی قرار دارند. کانیهای آپاتیت در سنگهای رسوبی به سه صورت فلوروآپاتیت و هیدروکسی آپاتیت مشاهده می‌شوند. اگر نوع آپاتیت در سنگ قابل تشخیص نباشد آن را کلوفان (collophane) می‌نامند.
پوسته‌ها و نودول‌های فسفات بیشتر در
فلات قاره تشکیل می‌گردد.
فسفاتها به دو طریقه آلی و غیر آلی تشکیل می‌شود. فسفاتهای نوع آلی از تجزیه مواد آلی که قبلا رسوب کرده‌اند آزاد می‌شوند. این نوع فسفاتها به صورت
پلت و
کوپرولیت می‌باشند. فسفاتهای غیر آلی از تجزیه آپالیت‌های موجود در
سنگهای آذرین سرچشمه گرفته‌اند.
گوانو (Guano)
عبارت از فضولات پرندگان است که مخلوطی از فسفات ،
نیترات ،
کربنات و مواد آلی دیگر است. این فضولات در اثر عمل
دیاژنز کم‌کم مواد قابل حل خود را از دست می‌دهند و مواد غیر قابل حل آن بیشتر به صورت
فسفات کلسیم بر جای می‌ماند.
رسوبات آهن‌دار
گرچه تمام سنگهای رسوبی تا حدودی دارای مقداری
آهن هستند ولی اگر این مقدار از 15 درصد تجاوز کند آن را رسوبات یا سنگهای آهن‌دار می‌نامند. کانیهای آهن‌دار از بیشتر از اکسید‌ها (
هماتیت و
مگنتیت) ، هیدرواکسید‌ها (
گوتیت و
لیمونیت) ، کربناتها (
سیدریت). سیلیس‌دارها (
شاموزیت ،
گرینالیت و
گلاکونیت). سولفید‌ها (
پیریت و
مارکاسیت) می‌باشد.
آهن بیشتر از تجزیه سنگهای رسوبی و آذرین آهن‌دار بوجود می‌آید. بر اساس ترکیب
کانی شناسی ، پیدایش و
سن زمین شناسی ، سنگهای رسوبی آهن‌دار به سه گروه تقسیم می‌شوند که عبارتند از : رسوبات آهن‌دار باتلاقی که در باتلاقها و دریاچه‌های یخچالی تشکیل می‌شود. و ترکیب این رسوبات بیشتر از نوع
گوتیلت می‌باشد و ذرات آن به صورت
اوولیت بوده که بعد از
عمل سیمانی شدن به صورت عدسی‌ها و یا لایه‌هایی دیده می‌شود.
این دسته از سنگها از نظر سنی جوانتر از
پرکامبرین بوده و عاری از
چرت می‌باشد و این سنگها به صورت لایه‌های متناوب درون سنگهای آهکی ،
شیلی ، ماسه سنگی و گنگلومرایی دیده می‌شوند. منشا آهن برای تشکیل این سنگها از تجزیه سنگهای آهن‌دار خشکی می‌باشد که توسط آب رودخانه‌ها به دریا حمل شده است.
تشکیلات آهن‌دار
تشکیلات آهن‌دار از نظر سنی به قبل از
دوران پرکامبرین مربوط است. و به صورت طبقاتی در بین
رسوبات کوارتزی و یا چرتی دیده می‌شود. وجود لایه‌هایی از سنگهای آهن‌دار در بین رسوبات چرتی موجب شده که آنها را تشکیلات آهن نواری نامگذاری کنند. بیشتر کانیهای تشکیل دهنده این گروه از سنگها ،
هماتیت ،
مگفاتیت و به مقدار کمتر
سیدریت می‌باشد.
سنگ منگنز
منگنز بیشتر به صورت نودول دیده می‌شود. نودول‌های منگنز در
رسوبات کف دریاچه‌های عهد حاضر به مقدار فراوان دیده می‌شود. ولی میزان این نودول‌ها در رسوبات قدیمی بسیار کم می‌باشد.
سنگهای کربن‌دار
سنگهای کربن‌دار غالبا به
زغال سنگها و
شیل‌های نفتی اطلاق می‌شود. زغال سنگها را می‌توان بر اساس میزان
کربن موجود در سنگ و خصوصیات پتروگرافی و ظاهری آنها تقسیم‌بندی کرد. طبقه‌بندی از روی میزان کربن موجود در سنگ ، زغال سنگ را طبقه‌بندی می‌کنند که به ترتیب با افزایش میزان کربن عبارتند از :
پیت (peat) ،
لیگنیت (liqnite) ،
زغال ساب بیتومینه (sob bitovvminouss coal) ،
زغال بیتومینه (bituminous coal) و
آنتراسیت (anthracite).
از روی خصوصیات پتروگرافی ، زغال سنگها را به چهار نوع تقسیم کرده‌اند که عبارتند از :
ویترین (vitrain) که عبارت از زغال روشن شفاف و شبیه است که دارای سطح شکست صدفی شکل می‌باشد.
- دورین (durian) : زغال کدر ، بدون جدا و دارای ظاهری تقریبا خاکی می‌باشد.
- کلارین (clarian) : زغالی با سطح صاف و زمانی که عمود بر سطح طبقه شکسته شود به صورت شفاف بوده و دارای جلای ابریشمی می‌باشد.
- فوژین (fusain) : یا کانی زغال چوب (char coal) عبارت از چوبهایی است که به زغال تبدیل شده‌اند و زغال مادر گفته می‌شوند. این نوع زغال‌ها رنگ تیره داشتند و با لمس دست خرد می‌شوند.
مباحث مرتبط با عنوان
