مقدمه
سیستم انتقال قدرت دو وظیفه را در اتومبیل به عهده دارد: انتقال قدرت از
موتور به چرخهای محرک و تغییر مقدار
گشتاور. در تشریح سیستم انتقال قدرت به کرات از دو عبارت توان و گشتاور استفاده میشود که توضیح کوتاهی درباره هرکدام ضروری به نظر میرسد. عبارت «
توان» نرخ یا سرعت انجام کار است. «
تورک» یا گشتاور به زبان ساده یعنی گردش نیرو. با توجه به ارتباط بین دور موتور و توان ، وجود جعبه دندههای چند نسبته ضروری است، چرا که موتور اتومبیل بیشینه توانش را در سرعتهای معین تحویل میدهد که البته منظور از سرعت همان RPM یا دور در دقیقه است.
برای بهره گیری از همان دور موتورها در سرعتهای مختلف حرکت که اینجا منظور از سرعت چیزی است که در آمپر سرعت دیده میشود، باید نسبت
چرخ دنده بین موتور و چرخهای محرک تغییر یابد. اتومبیل درست مثل یک دوچرخه باید برای حرکت در محدودهای از سرعتها ، چرخ دندهها را تعویض کند. اما برخلاف دوچرخه سیستم انتقال توان اتومبیل امکان عقب رفتن را نیز برای شما فراهم میکند.
نقش چرخ دنده
در واقع دو مجموعه از چرخ دندهها در سیستم انتقال توان وجود دارد:
گیربکس یا
جعبه دنده و
دفرنسیال. وظیفه جعبه دنده تنظیم نسبت چرخ دنده است و دیفرانسیل نیز اجازه میدهد تا چرخها در سرعتهای گوناگون بچرخند. جعبه دندههای دستی معمولاً دارای چهار یا پنج سرعت هستند و اغلب از اور درایو یا بیش ران (وسیله ای در جعبه دنده که نسبت چرخ دنده را پایین میآورد و مصرف سوخت را کاهش میدهد) برخوردارند.
در واقع اور درایو به وضعیتی گفته میشود که در آن محور یا شفت ورودی میتواند سریعتر از محور خروجی بچرخد، که در نتیجه میزان مصرف سوخت در بزرگراه کاهش مییابد. در برخی از جعبه دندهها از کلاج الکتریکی و یک سوئیچ استفاده میشود که درگیری یا عدم درگیری اور درایو را کنترل میکند.
جعبه دنده دستی بدون کلاج
دستاورد جالبی که در تعداد اندکی از اتومبیلها دیده میشود، جعبه دنده دستی بدون کلاج است. در این نوع جعبه دنده یک دسته دنده و یک کلاج الکتریکی خودکار بکار میرود. علاوه بر این زمانی که راننده دندهها را عوض میکند، سنسورهای سرعت و موقعیت ، مینی کامپیوترها و تنظیمهای گاز
کاربراتور از افزایش بیش از حد دور موتور جلوگیری میکند. در واقع مثل بسیاری از نوآوریهای دنیای اتومبیل این هم یک ایده قدیمی است که امروز به برکت تحول کامپیوتر میسر شده است.
جعبه دندههای خودکار برای ترکیب سرعت و گشتاور عموماً از سه چرخ دنده رو به جلو استفاده میکنند. در جعبه دندههای سه سرعته اولین چرخ دنده برای شروع حرکت بیشترین گشتاور را در کمترین سرعت تحویل میدهد. چرخ دنده دوم برای حالتهایی مثل افزایش سرعت و بالا رفتن از سربالاییها مقدار گشتاور و سرعت متوسطی را ارائه میکند. سرانجام سومین چرخ دنده بیشترین سرعت با کمترین گشتاور را برای حرکت در بزرگراه فراهم میکند. یک چرخ دنده معکوس نیز حرکت رو به عقب را میسر میسازد.
جعبه دنده دستگاهی برای تغییر توان و سرعت است که در جایی بین موتور و چرخهای متحرک وسیلهای نصب میشود. به عبارت دیگر این دستگاه راهی برای تغییر نسبت بین دور موتور و دور چرخها فراهم میکند. به گونهای که در موقعیتهای خاص حرکت بهترین حالت ممکن را داشته باشد. در برخی از انواع سیستم انتقال توان از وسیلهای موسوم به محور انتقال استفاده میشود. این وسیله به زبان ساده ترکیبی از جعبه دنده و دفرنسیال است که معمولاً میتوان آن را در اتومبیلهای چرخ جلو متحرک یافت، اما در اتومبیلهای موتور وسط یا عقب نیز دیده میشود. البته در برخی از اتومبیلهای کم نظیر موتور در جلو قرار دارد و در عین حال برای بالانس بهتر وزن از یک محور انتقال در عقب استفاده میشود.
تولید گشتاور
گشتاور از توان بدست میآید. مقدار گشتاور قابل حصول از یک منبع توان ، با فاصلهای از مرکز دوران که گشتاور در آن نقطه بکار میرود متناسب است. بنابراین منطقی است که اگر محوری (در این بحث
میل لنگ) داشته باشیم که با هر سرعت اعمال شدهای میچرخد، میتوانیم چرخ دندههایی با اندازههای گوناگون روی آن قرار دهیم و نتایج مختلفی بدست آوریم. چنانچه چرخ دنده بزرگی روی محور نصب کنیم، میتوانیم در لبه آن سرعت بیشتر و توان کمتری نسبت به یک چرخ دنده کوچکتر بدست آوریم.
حال اگر محور دوم را موازی با محور محرک مان قرار دهیم و مطابق چرخ دندههای روی شفت متحرک ، چرخ دندههایی روی آن نصب کنیم، میتوانیم تقریباً هر ترکیبی از توان و سرعت را که در محدوده توانایی موتور باشد بدست آوریم. این دقیقاً همان چیزی است که جعبه دنده اتومبیل به کمک چرخ دندهها و دیگر اجزا انجام میدهد.
انواع جعبه دنده
در یک نگاه کلی دو نوع جعبه دنده وجود دارد:
دستی و
خودکار. در حالت اول مجبور هستید برای تعویض دندهها معمولاً از یک دسته دنده واقع در کنسول و پدال کلاج استفاده کنید. چنانچه جعبه دنده خودکار باشد خود مکانیسم بدون دخالت شما دندهها را عوض میکند. این عمل از طریق یک سیستم که توسط فشار روغن تغذیه میکند، انجام میشود. تعویض هر یک از دندهها توسط یک سوپاپ تعویض کنترل میشود.
در واقع تعویض دندهها به سرعت ، جاده و شرایط بار بستگی دارد. قسمت اساسی دیگر تمامی سیستمهای انتقال قدرت یکی از انواع کلاج است. این وسیله به موتور اجازه میدهد تا هنگامی که چرخ دندهها و چرخها ثابت هستند به حرکتش ادامه دهد. در اتومبیلهای مجهز به جعبه دنده خودکار به جای کلاج از مبدل گشتاور استفاده میشود. از پشت موتور گرفته تا محل تماس لاستیک با جاده همگی عضو یکی از پیچیدهترین سیستمهای اتومبیلتان به حساب میآیند. به اعتقاد برخی نگاه کردن به یک جعبه دنده مغزشان را آزرده خاطر میسازد.
جعبه دنده دستی
همانطور که گفته شد جعبه دنده دستی امکانی را فراهم میکند تا نسبت بین سرعت موتور و سرعت چرخها تغییر کند. تغییر این نسبت دندهها باعث میشود تا مقدار صحیح توان موتور در بیشتر سرعتهای مختلف بدست آید. جعبه دنده دستی برای بکار گیری و جابجایی گشتاور موتور به محل ورودی جعبه دنده ، نیازمند استفاده از کلاج است.
کلاج باعث میشود تا این عمل بطور تدریجی اتفاق بیفتد و به همین علت اتومبیل میتواند از یک توقف کامل شروع به حرکت کند. در جعبه دندههای دستی مدرن هیچ کدام از چرخ دندههای رو به جلو از درگیری خارج نمیشوند. در واقع آنها از طریق استفاده از هماهنگی کنندهها به محورهایشان متصل میشوند. حرکت عکس نیز به کمک چرخ دنده هرزگر معکوس که به هنگام حرکت رو به عقب اتومبیل درگیر میشود، بدست میآید.
برخی از جعبه دندههای دستی دارای اور درایو هستند. اور درایو بخشی مکانیکی است که به پشت جعبه دنده پیچ میشود، عموماًَ اور درایو را به اسم دنده پنجم میشناسند. زمانی که از آن استفاده می کنید سرعت یا همان دور موتور حدود یک سوم کاهش مییابد در حالیکه آمپر سرعت اتومبیلتان همان سرعت حرکت را نشان میدهد. کمپانی کرایسلر در سال ۱۹۳۴ اولین جعبه دنده مجهز به اور درایو را معرفی کرد.
بیشتر اتومبیلها سه الی پنج دنده جلو و یک دنده عقب دارند، چنانچه در جعبه دندهای یک چرخ دنده با ده دندانه چرخ دندانه دیگری با بیست دندانه را بگرداند گفته میشود که حرکت دارای نسبت دو به یک است. در واقع نسبت حرکت دو چرخ دندانه برابر است با نسبت تعداد دندانههای چرخ دنده دوم به اول. اولین دنده توان موتور را از طریق یک جفت مجموعه چرخ دنده کاهنده که به هنگام آغاز حرکت توان را افزایش و سرعت را کاهش میدهد، به چرخهای محرک میرساند.
در این حالت موتور بسیار سریعتر از محور خروجی میچرخد، معمولاً با نسبت چهار به یک. سرعتهای متوسط با تغییر نسبت دنده تا نزدیکیهای یک به یک و سرانجام سرعت نمایی معمولاً با اتصال مستقیم محورهای ورودی و خروجی با نسبت حرکت دقیقاً یک به یک بدست میآید. بکار گیری یک مجموعه متحرک از چرخ دندهها با ابعاد متفاوت ، دستیابی به چندین مقدار از گشتاور خروجی را ممکن میسازد.
چرخ دنده محرک دفرنسیال اتومبیل که توسط شفت متحرک به حرکت در میآید چرخ دنده حلقوی (چرخ دندهای شبیه حلقه در دفرنسیال اتومبیل که پینیون یا همان چرخ دنده کوچک متصل به
میل گاردان آن را میچرخاند و نیرو را از طریق دفرنسیال به اکسل میدهد) را میچرخاند. در واقع این دو چرخ دنده مثل یک جعبه دنده تک سرعته عمل میکنند و باعث کاهش بیشتر دور موتور و افزایش گشتاور با یک نسبت ثابت میشوند. چرخ دندهها دقیقاً مشابه اهرمها کار میکنند. چرخ دنده کوچکتر در حالی همتای بزرگترش را میچرخاند که میزان گشتاور افزایش و سرعت کاهش یافته است.
نگهداری جعبه دنده
جعبه دنده برای حفظ حرکت نرم و روان تمام چرخ دندهها و محورها نیاز به روانکاری دارد. این کار با پر کردن محفظه جعبه دنده بطور جزئی با روغن چرخ دنده غلیظ انجام میشود. زمانی که چرخ دندهها میچرخند روغن را به اطراف روانه و تمام قسمتها را روانکاری میکنند. درزبندیهای روغن نیز در جلو و عقب از نشت جریان به بیرون از محفظه جلوگیری میکنند. زمانی که میخواهید روغن را عوض کنید یا اینکه هنگام تعویض دنده متوجه مشکلات یا تفاوتهایی زیاد شدید، باید سطوح سیال را چک کنید. در واقع این حالات میتواند نشانگر پایین بودن سطح سیال باشد.
چه عاملی باعث تغییر دنده در جعبه دنده می شود؟
دو شاخهها یا ماهکهای تعویض دنده که به آنها یوغهای لغزان هم میگویند. این یوغها شبیه جای پارویی در قایق هستند و در شیاری واقع در غلاف کلاج سوار میشوند. ماهکهای تعویض دنده به یک
بادامک و محور متصل شدهاند. این بادامک نیز توسط توپهای فولادی بارگذاری شده با فنر که از میان شکافهای موجود در بادامک بالا میروند به حرکت در میآید و در چرخ دنده انتخاب شده حفظ میشوند و ماهکهای تعویض را در همان چرخ دنده نگه میدارند.
محورهای بادامک و سیستم محورها وارد محفظه و به اهرمهای تعویض بسته میشوند. سپس ماهکهای تعویض ، هماهنگ کننده را با چرخ دندهها و محورهایی که روی آن ســـوار هستند درگیر میکند و به حرکت در میآورد. اهرمهای تعویض نیز به نوبه خود به یک کنترل کننده روی لوله فرمان یا دسته دنده واقع در کف متصل هستند که هر دوی آنها در اختیار راننده است.
آیا باید سیال درون یک جعبه دنده دستی را عوض کرد؟
معمولاً احتیاجی نیست. اما در برخی اتومبیلهای قدیمی مثل فولکس واگن بتیل تعویض دورهای روغن جعبه دنده توصیه شده است. اما در مورد اتومبیلهای غیر مدرن و وانتهای سبک ضروری است. علت این اجبار به علت تمیز ماندن روغن و در نتیجه شرایط کار تقریباً خنک برای آن است. سیال موجود در جعبه دندههای دستی یا میلههای اتصال بر خلاف جعبه دندههای خودکار که بطور پیوسته در حال زیر و رو شدن است و توسط ذراتی که موجب فرسودن صفحه کلاج میشود، آلوده شده است، وضعیت تمیزتری دارد. در نتیجه عمر جعبه دنده را افزایش میدهد.
تنها نشانهای که میتواند شما را مجاب به تعویض روغن جعبه دنده کند، تعویض دشوار دندهها در هوای سرد است. در بیشتر اتومبیلهای قدیمی چرخ عقب متحرک ، جعبه دندهها از روغنهای سنگینی مثل ۹۰W ، ۷۵W و ۸۰W پر شدهاند که در دمای زیر صفر عمل تعویض دنده را تا حدی سخت و سفت میکنند. در این مورد استفاده از روغن سبکتر ممکن است منجر به نرمی تعویض دنده شود. در اغلب محورهای انتقال دستی در اتومبیلهای چرخ جلو متحرک امروزی برای حفظ روانکاری چرخ دندهها از سیال جعبه دنده خودکار (DexronII (ATF استفاده میشود. ATF در دماهای پایین حالت سیالی خود را بیشتر حفظ میکند. از اینرو کارایی بهتری دارد اما ATF نباید جانشین روغن چرخ دندهها شود.
در واقع تنها باری که باید به یک جعبه دنده دستی روغن بیفزایید زمانی است که نشتی روغن رخ دهد. چنانچه نشانههایی از گریس یا رطوبت در اطراف درزبندهای محور محرک یا محور پیرو مشاهده کردید، باید سطح روغن در جعبه دنده را بررسی کنید. چرا که ممکن است پایین آمده باشد. مراقب باشید ادامه فعالیت جعبه دنده با روغن کم میتواند باعث خرابی کامل آن شود.
چنانچه کلاج اتومبیلی شروع به لرزیدن کرد آیا باید تعویض شود؟
چنانچه میزان کارکرد کلاج کم باشد، یعنی در حدود ۶۰ هزار کیلومتر یا کمتر ، علت لغزش را میتوان یکی از این دو دانست:
آلودگی روغن یا
به هم خوردن تنظیم اتصال کلاج. اما چنانچه میزان کارکرد در حدود ۹۰ هزار کیلومتر یا بیشتر باشد، علت فرسودگی است و باید کلاج را تعویض کرد. برای جلوگیری از آلودگی روغن که یکی از عوامل لغزش کلاج است، پشت موتور و پوسته فلایویل (
چرخ طیار) را برای نشتیهای روغن مورد بررسی قرار دهید.
چنانچه در پوسته فلایویل یا کارتل روغن نشانههایی از نشتی باشد، احتمالاً درزبند روغن دچار فرسودگی یا ترک شده است. نقاط دیگری که احتمال نشتی در آنها میرود عبارتند از منیفولد و واشرهای محافظ سوپاپ در پشت موتور و درزبند محور ورودی جعبه دنده. چنانچه با نشتی روغن مواجه شدید تا پیش از برطرف کردن آن ، کلاج را عوض نکنید. زمانی که محفظههای کلاج با روغن کثیف شدهاند چارهای جز تمیز کردن آن نیست، اما تنها راه برگرداندن عملکرد مناسب کلاج تعویض دیسک است.
چنانچه در بازدید خود به هیچگونه نشتی برنخوردید تنظیم اتصال کلاج را بررسی کنید. بیشتر اتومبیلها با یک اتصال کابلی دارای مکانیسم تنظیم خودکار هستند که فرض میشود شرایط مطلوب را حفظ میکنند. به هر حال این کابل بیش از آنکه خیلی سفت باشد بسیار شل است. اما چنانچه شخصی قطعات نزدیک به این اتصال را دستکاری کند ممکن است موجب سفت شدن آن شود. همین اتفاق در مورد اتومبیلهایی با اتصال هیدرولیکی نیز محتمل است. بخاطر بسپارید که در واقع هیچ راهی وجود ندارد تا اینگونه اتصالات موجب لغزش کلاج شوند مگر آنکه تنظیم آن توسط شخصی به هم خورده باشد.
مباحث مرتبط با عنوان
نویسنده:
کیوان فیض اللهی