سونوگرافی (Ultrasound)
ریشه لغوی
کلمه سونوگرافی از لفظ لاتین sound به معنی
صوت و نیز graphic به معنی شکل و ترسیم گرفته شده و ultrasound از ultra به معنی ماورا و نیز sound به معنی صوت یا صدا گرفته شده است.
دیدکلی
- سونوگرافی چیست؟
- چه کارهایی میتواند انجام دهد؟
- آیا با انجام سونوگرافی خطری انسان را تهدید میکند؟
- چرا باید برای انجام سونوگرافی مایعات نوشید؟
- چرا در سونوگرافی تصویر استخوانهای بدن دیده نمیشود؟
تاریخچه
در سال 1876 میلادی ،
فرانسیس گالتون برای اولین بار پی بوجود
امواج فراصوت برد. در زمان
جنگ جهانی اول کشور
انگلستان برای کمک به جلوگیری از غرق شدن غم انگیز کشتیهایش توسط زیردریاییهای کشور
آلمان در
اقیانوس آتلانتیک شمالی دستگاه کشف کننده
زیردریاییها به کمک
امواج صوتی به نام Sonar ابداع کرد. این دستگاه امواج فراصوت تولید میکرد که در پید اکردن مسیر
کشتیها استفاده میشد. این تکنیک در زمان
جنگ جهانی دوم تکمیل گردید و بعدها بطور گستردهای در صنعت این کشور برای آشکار سازی شکافها در
فلزات و سایر موارد مورد استفاده قرار میگرفت. از کاربرد بخصوصی که انعکاس صوت در جنگ و صنعت داشت Sonar به
علم پزشکی وارد شد و تبدیل به یک وسیله تشخیصی بزرگ در علم پزشکی گردید.
سیر تحولی در رشد
نخستین
دستگاه تولید کننده امواج فراصوت در پزشکی ، در سال 1937 میلادی توسط
دوسیک اختراع شد و روی
مغز انسان امتحان شد. اگر چه اولتراسوند در ابتدا فقط برای مشخص کردن خط وسط مغز بود، اکنون بصورت یک روش تشخیصی و درمانی مهم در آمده و پیشرفت روز به روز انواع نسلهای دستگاههای تولید اولتراسوند ، تحولات عظیمی در تشخیص و درمان در علم پزشکی بوجود آورده است.
تعریف امواج اولتراسوند (فراصوت)
امواج فراصوت به شکلی از
انرژی از
امواج مکانیکی گفته میشود که
فرکانس آنها بالاتر از
حد شنوایی انسان باشد.
گوش انسان قادر است امواج بین 20 هرتز تا 20000 هرتز را بشنود. هر موج (شنوایی یا فراصوت) یک
آشفتگی مکانیکی در یک محیط
گاز ،
مایع و یا
جامد است که به بیرون از
چشمه صوتی و با سرعتی یکنواخت و معین حرکت میکند. در حرکت یا گسیل موج مکانیکی ، ماده منتقل نمیشود. اگر ارتعاش ذرات در جهت عمود بر انتشار صوت باشد،
موج عرضی است که بیشتر در جامدات رخ میدهد و در صورتی که ارتعاش در راستای انتشار امواج باشد،
موج طولی است. انتشار در
بافتهای بدن به صورت امواج طولی است. از این رو در پزشکی با اینگونه امواج سر و کار داریم.
روشهای تولید امواج فراصوت
روش پیزو الکتریسیته
تاثیر متقابل فشار مکانیکی و
نیروی الکتریکی را در یک محیط
اثر پیزو الکتریسیته میگویند. بطور مثال بلورهایی وجود دارند که در اثر فشار مکانیکی ، نیروی الکتریکی تولید میکنند و برعکس ایجاد
اختلاف پتانسیل در دو سوی همین
بلور و در همین راستا باعث فشردگی و انبساط آنها میشود که ادامه دادن به این فشردگی و انبساط باعث
نوسان و تولید امواج میشود. مواد (بلورهای) دارای این ویژگی را
مواد پیزو الکتریک میگویند. اثر پیزو الکتریسیته فقط در بلورهایی که دارای
تقارن مرکزی نیستند، وجود دارد.
بلور کوارتز از این دسته مواد است و اولین مادهای بود که برای ایجاد امواج فراصوت از آن استفاده میشد که اکنون هم استفاده میشود.
اگر چه
مواد متبلور طبیعی که دارای
خاصیت پیزو الکتریسیته باشند، فراوان هستند. ولی در کاربرد امواج فراصوت در پزشکی از کریستالهایی استفاده میشود که سرامیکی بوده و بطور مصنوعی تهیه میشوند. از نمونه این نوع کریستالها ، مخلوطی از زیرکونیت و
تیتانیت سرب (Lead zirconat & Lead titanat) است که به شدت دارای خاصیت پیزوالکتریسیته میباشند. به این مواد که واسطهای برای تبدیل
انرژی الکتریکی به
انرژی مکانیکی و بالعکس هستند، مبدل یا تراسدیوسر (transuscer) میگویند. یک ترانسدیوسر اولتراسونیک بکار میرود که
علامت الکتریکی را به انرژی فراصوت تبدیل کند که به داخل
بافت بدن نفوذ و انرژی فراصوت انعکاس یافته را به علامت الکتریکی تبدیل کند.
روش مگنتو استریکسیون
این خاصیت در
مواد فرومغناطیس (مواد دارای
دو قطبیهای مغناطیسی کوچک بطور خود به خود با دو قطبیهای مجاور خود همخط شوند) تحت تاثیر
میدان مغناطیسی بوجود میآید. مواد مزبور در این میدانها تغییر طول میدهند و بسته به فرکانس (شمارش زنشهای کامل موج در یک ثانیه)
جریان متناوب به نوسان در میآیند و میتوانند امواج فراصوت تولید کنند. این مواد در پزشکی کاربرد ندارند و شدت امواج تولید شده به این روش کم است و بیشتر کاربرد آزمایشگاهی دارد.
کاربرد امواج فراصوت
کاربرد تشخیصی (سونوگرافی)
این امواج به علت اینکه مانند تشعشعات یونیزان عمل نمیکنند. بنابراین برای زنان و کودکان بیخطر میباشند.
کاربرد درمانی (سونوتراپی)
کاربرد گرمایی
با جذب امواج فراصوت بوسیله بدن بخشی از
انرژی آن به
گرما تبدیل میشود. گرمای موضعی حاصل از جذب امواج فراصوت بهبودی را تسریع میکند. قابلیت کشسانی
کلاژن (پروتئینی ارتجاعی) را افزایش میدهد. کشش در scars (اسکار=جوشگاههای زخم) افزایش میدهد و باعث بهبود آنها میشود. اگر
اسکار به بافتهای زیرین خود چسبیده باشد، باعث آزاد شدن آنها میشود. گرمای حاصل از امواج فراصوت با گرمای حاصل از
گرمایش متفاوت است.
میکروماساژ مکانیکی
به هنگام فشردگی و انبساط محیط ، امواج طولی فراصوتی روی بافت اثر میگذارند و باعث جابجایی
آب میان بافتی و در نتیجه باعث کاهش ورم (تجمع آب میان بافتی در اثر ضربه به یک محل) میشوند.
- درمان آسیب تازه و ورم :آسیب تازه معمولا با ورم همراه است. فراصوت در بسیاری از موارد برای از بین بردن مواد دفعی در اثر ضربه و کاهش خطر چسبندگی بافتها بهم بکار میرود.
- درمان ورم کهنه یا مزمن :فراصوت چسبندگیهایی که میان ساختمانهای مجاور ممکن است ایجاد شود را میشکند.
خطرات اولتراسوند
سوختگی
اگر امواج پیوسته و در یک مکان بدون چرخش بکار روند، در بافت باعث
سوختگی میشود و باید امواج حرکت داده شوند.
پارگی کروموزومی
استفاده دراز مدت از امواج اولتراسوند با شدت خیلی بالا پارگی در رشته
دی ان ای (DNA) را نشان میدهد.
ایجاد حفره یا کاویتاسیون
یکی از عوامل کاهش انرژی امواج اولتراسوند هنگام گذشتن از بافتهای بدن ایجاد حفره یا کاویتاسیون میباشد. همه محلولها شامل مقدار قابل ملاحظهای حبابهای گاز غیر قابل دیدن هستند و دامنه بزرگ نوسانهای امواج اولتراسوند در داخل محلولها میتواند بر روی بافتها
تغییرات بیولوژیکی ایجاد کند (پارگی در دیواره سلولها و از هم گسستن مولکولهای بزرگ).
مباحث مرتبط با عنوان