نگاه کلی

سلول (واحد ماده زنده) از توده کوچک پروتوپلاسمی ساخته شده و شامل سیتوپلاسم که بوسیله غشای سلولی احاطه شده و هسته می‌باشد. در یک موجود پرسلولی ، شکل و ساختمان سلولها ، بر حسب بافتها و اندامهای مختلف و اعمال اختصاصی که سلولها به عهده دارند، متفاوت است. به دلیل طرز کار اختصاصی ، تمام سلولها در نهایت خصوصیات ویژه خود را پیدا می‌کنند.

در عین حال ، برخی ویژگیها در همه سلولها مشترک است و می‌توان آنها را حتی در سلولهایی که تمایز کمی دارند، مثل سلولهای اولیه جنینی ، سلولهای زایشی ، سلولهای مریستمی گیاهان و همچنین در سایر بافتهایی که سازمان ساده‌ای دارند، مثلا برخی سلولهای بافت پوششی یا پیوندی مشاهده کرد. در این بحث، بیشتر ویژگیهایی را که در همه سلولها مشترک است بررسی خواهیم کرد.

شکل سلول

برخی سلولها مثل آمیبها و گلبولهای سفید ، غالبا شکل خود را تغییر می‌دهند. برخی دیگر شکل خاص کم و بیش مشخص دارند، مثل اسپرماتوزوئیدها سلولهای پوششی ، سلول عصبی ، اکثر سلولهای گیاهی و مانند آن. شکل سلولها بطور عمده نتیجه سازگاری با اعمال سلول است ولی عوامل دیگری مثل کشش سطحی ، چسبندگی پروتوپلاسم ، اعمال مکانیکی سلولهای مجاور و سختی غشای سلولی نیز در آن موثر است.

شکل سلول ممکن است تحت تاثیر ریز لوله‌ها و ریز رشته‌ها که از اندامکهای اساسی سلول هستند نیز قرار گیرد. بر حسب قانون کشش سطحی ، بسیاری از سلولها وقتی به صورت منفرد (جدا از سایر سلولها) در مایعی قرار گیرند شکل کروی پیدا می‌کنند. به عنوان مثال گویچه‌های سفید در خون جاری شکل کروی دارند، اما در محیط خارج از رگها واجد پاهای کاذب شده (حرکت آمیبی) و شکل نامنظمی به خود می‌گیرند. سلولهای تعداد زیادی از بافتهای گیاهان و جانوران شکل چند وجهی دارند که نتیجه فشارهای متقابل سلولهاست.

شکل اصلی کروی این سلولها همانند وضع یک حباب هوا در کف صابون ، در نتیجه مجاورت با سایر سلولها تغییر یافته است. در یک توده سلولی، به صورت اجسام سخت چند وجهی با سطح حداقل به نظر می‌رسند. که بین خود هیچ فاصله‌ای را باز نگذاشته‌اند. گرچه چند وجهیهای نامنظم دارای 4 و 6 و 12 پهلو می‌توانند بدون داشتن فاصله‌ای ، دور هم جمع شوند. اما چند وجهی دارای 14 پهلو ، در چنین شرایطی با داشتن سطح حداقل مناسب تر است.

اندازه سلول

اندازه سلولها بسیار مختلف است. برخی از سلولهای گیاهی و جانوری با چشم غیر مسلح قابل مشاهده هستند. به عنوان مثال تخم برخی پرندگان (زرده و نطفه) که در اصل یک سلول است که چند سانتیمتر قطر دارد، حتی برخی باکتریها مثل آپوسیسلوم که به تازگی در استرالیا شناخته شده با چشم غیر مسلح قابل رویت است. ولی این موارد استثنایی هستند و بزرگی اکثر سلولها بیش از چند میکرومتر نیست و تنها می‌توان آنها را با میکروسکوپ نوری مشاهده کرد. کوچکترین سلولهای جانوری اندازه‌ای حدود 4 میکرومتر دارند.

در بافتهای بدن انسان ، حجم سلولها به استثنای عده‌ای از نورونها ، بین 200 تا 1500μm³ تغییر می‌کند. بطور کلی حجم هر نوع سلول در حد نهایی رشد تقریبا ثابت است و این حجم مستقل از اندازه جاندار مورد نظر می‌باشد. به عنوان مثال سلولهای کله یا کبر گاو ، اسب یا موش تقریبا اندازه یکسانی دارند و اختلافی که دو حجم کلی اندامهای این جانوران وجود دارد مربوط به تعداد سلولهاست نه حجم سلولهای سازنده آنها.

ساختمان سلول

سلولهای زنده را می‌توان به کمک انواع مختلف میکروسکوپهای نوری و در مواردی با میکروسکوپ الکترونی فشار قوی بررسی کرد. در مطالعه با میکروسکوپ الکترونی مشاهده سلولها در خلا صورت می‌گیرد. بنابراین تا به امروز مشاهده سلول زنده با میکروسکوپ الکترونی امکانپذیر نبوده است. تعداد زیادی از سلولهای جانوری را می‌توان به صورت منفرد یک مایع هم غلظت مثل سرم خون ، مایعات میان بافتی ، سرمهای فیزیولژیکی ، یا در کشت بافتها مشاهده کرد.

این سلولها به صورت توده‌های نامنظم و شفافی از سیتوپلاسم که واجد یک هسته است و با غشای سلولی احاطه شده ، دیده می‌شوند. با میکروسکوپ نوری معمولی ، سیتوپلاسم به صورت ماده‌ای بی‌شکل ، همگن به نظر می‌رسد که دارای اجزای متراکمی به اندازه های مختلف است و قابل روئیت ترین آنها در سلولهای جانوری میتوکندریها هستند.

در بیشتر موارد مشاهده می‌شود که سیتوپلاسم حاشیه‌ای یا اکتوپلاسم متراکم تر و فاقد ذرات است. این کتوپلاسم غالبا به حالت کلوئیدی است و تبدیل برگشت پذیر از حالت سل به ژل را دارد. چنین تبدیلی که مخصوصا در آمیب در زمان کشیده شدن پاهای کاذب مشخص است پدیده بسیار رایجی در سلولها است. سیتوپلاسم داخلی یا آنوپلاسم که دارای ذرات مختلفی می‌باشد، چسبندگی کمتری از اکتوپلاسم دارد.

ساختمان سلول گیاهی

مقایسه اندازه سلول گیاهی و جانوری

برخی سلولهای جانوری مثل نرونها که دارای زوایدی به صورت آکسون و دندریت هستند، طول کلی حدود 60 سانتیمتر و گاه بیش از آن دارند. با آن که ابعاد سلولهای مختلف بسیار متفاوت است. اما بطور متوسط اندازه سلولها در گیاهان و جانوران حدود 40 - 30 میکرومتر می‌باشد.

سلولهای پروکاریوت و یوکاریوت

در گروه بزرگی از موجودات زنده که آنها را یوکاریوت می‌نامیم سلولها دارای سه بخش اصلی‌اند. غشای سلولی ، سیتوپلاسم و هسته. در گروه دیگری از موجودات زنده که شامل باکتریها ، آکتنومیستها و سیاند باکتریها می‌باشند سلولها اغلب کوچکتر و بخصوص هسته کاهش یافته دارند. این گروه از موجودات زنده را پروکاریوت می‌نامند. که پروکاریوتها در مقایسه با یوکاریوتها دارای ویژگیهای زیر می‌باشند:

1. هسته کاهش یافته دارند که بوسیله غشای مشخص احاطه نشده و بشتر با یک کروموزوم قابل مقایسه است. شیره هسته با سیتوپلاسم آمیخته شده یا با آن تماس مستقیمی دارد.
   
   
2. در پروکاریوتها ، میتوکندری و دستگاه گلژی شناخته نشده است. همچنین هستک و سانتریول و جریان پلاسمایی دیده نمی‌شود.
   
   
3. اکثرا بوسیله دیواره اسکلتی محکمی احاطه شده‌اند.

مباحث مرتبط با عنوان

• ریبوزوم
• دستگاه گلژی
• ساختمان سلول پروکاریوت
• سلول انسانی
• سلول گیاهی
• سیتوپلاسم
• شبکه آندوپلاسمی
• غشای سلولی
• کروموزوم
• لیزوزوم
• میتوکندری
• هسته سلول