حس تعادل
اگر حس های دیگر خود را از دست می دادیم هنوز به وسیله حس تعادل می توانستیم بگوئیم که سر ببالا ایستاده ایم یا سر بپائین در حال افتادنیم یا در چرخیدن به عقب می رویم یا به جلو و از این قبیل.
دستگاه گیرنده ای که آلت حس نعادل است در گوش داخلی واقع شده است و چنانکه در شکل اول دیده می شود مرکب است از سه مجرای نیم دایره و دو محفظه کوچک کیسه مانند به نام ساکول و و اوتریکل که آنها را دهلیز گویند. وضع قرار گرفتن دهلیز ها نسبت به حلزون در شکل چهارم مطلب شنوائی نشان داده شده است.مایعی که
اندلنف خوانده می شود کانالها و
دهلیز ها را پر کرده است . در پایه هر یک از کانالها برآمدگی هست که آمپولها خوانده می شود و در آنها ساختمان کوچکی است که از آن موهائی بیرون آمده است این ساختمان کوچک
کریستا خوانده می وقتی سر حرکت کند موهای کریستا خم می شود. خم شدن موها عصبها را تحریک می کند و از آنجا جریان به
مغز فرستاده می شود.
موها در اثر حرکت دورانی به فعالیت در می آیند.وقتی ناگهان سر را به راست بچرخانیم. مایعی که در مجرای الف است عقب می ماند و موها به چپ خم می شود و بر عکس. وقتی ناگهان سر را به پایین خم می کنیم. موهای مجرای ب بالا خم می شوند و بر عکس. وقتی سر را از پهلو به راست خم می کنیم موهای کانال ج به چپ خم می شوند. و بر عکس . وقتی آزمودنی با سرعت ثابتی در صندلی چرخانی چرخانده شود سلول های موئی مجرای افقی به وضع اصلی خود بر می گردند و به همان صورت می مانند.
آزمودنی در این موقع خیال می کند که حرکت متوقف شده است. اما وقتی حرکت آهسته تر شود موها در همان جهت چرخش آزمودنی خم می شوند و آزمودنی خیال می کند در جهت مخالف حرکت می کند.چرخش در سطح افقی موجب حرکات جبرانی سرو چشم می شوند. این حرکات نتیجه رابطه های عصبی انعکاسی بین کانالهای نیمدایره و مغز و چشم هستند. سر و چشم در جهت چرخش حرکت می کنند. و ناگهان به عقب باز می گردند. حرکات نوسانی سریع چشم که نیستا گموس خوانده می شوند بعد از چرخش دیده می شوند. اگر کسی را که چند دور چرخیده است وقتی متوقف می شود نگاه کنید خواهید دید که چشمان او حرکات سریع به این ور و آن ور می کنند. این را نوسان چشم پس از چرخش می خوانند وقتی در کسی این نوسان دیده نشود ایجاد شبهه می کند که ممکنست کانالهای نیمدایره او معیوب باشد . در میان بازیگران سیرک،
خلبانان و رقاصان باله، که در آنها کانالهای نیمدایره زیاد تحریک می شوند. ممکنست نوسان چشم کم شود. آزمایش هائی که با حیوانات و با آدمیان به عمل آمده است. نشان داده است که با چرخ زدن پی در پی نوسان
چشم ممکنست کم شود. بدون آنکه به حس تعادل لطمه بخورد.
سرگیجه ای که پس از چرخیدن به شخص دست می دهد نیز با تمرین کم می شود
سر گیجه و
نوسان سر و چشم را نیز ممکنست بدین ترتیب به وجود آورد.که شخص را در وسط سیلندری از نوار سیاه و سفید قرار داد و آن را دور او چرخانید بدون اینکه خود آزمودنی حرکت کند. یعنی بدون اینکه کانالهای نیم دایره تحریک شوند. بنابراین هر چند بین حس تعادل و نوسان چشم رابطه ای هست رابطه لازمی نیست یعنی یکی می تواند دیگری موجود باشد.دهلیز که در پایه مجاری نیم دایره قرار دارد در درجه اول توسط حرکات مستقیم تحریک می شود یعنی حرکات بالا و پایین و جلو و عقب و راست و چپ در آن موثر می شوند.
حساسیت نسبت به حرکت مستقیم در اثر خم شدن موها در ساکول و اوتریکل دهلیز است. در اثر خم شدن این موها جریانات عصبی شنوائی به مغز می روند .معمولاً مجاری نیمدایره و دهلیز ها با هم تحریک می شوند جریانهای عصبی که از این دو ساختمان سرچشمه می گیرند.در
مخچه با هم تلفیق می شوند و در حفظ تعادل بدن سهم مهمی به عهده دارند.تحریک فزون از حد مجاری نیمدایره در بسیاری کسان موجب اختلال هائی می شود که به نام کلی بیماری جنبش خوانده می شوند از قبیل بهم خوردن حال در
کشتی و
هواپیما و
اتومبیل و غیره . حیوانات و آدمیانی که کانالهای نیمدایره آنان فعالیت زیادی ندارند. از این بیماری مصونند.
اما این مسئله هنوز حل نشده است که چرا از دو نفر که هر دو در حساسیت حس تعادل مساویند یکی در اثر حرکت کنشی یا هواپیما بیمار می شود و دیگری نمی شود. ممکنست حساسیت ارگانیک نیز در این امر دخیل باشد.
در انتخاب خلبانان و کسان دیگری که با هواپیما عملیات جنگی بعهده می گیرند امتحانات خاصی بکار می برند تا کسانی را انتخاب کنند که کمتر در معرض بیماری جنبش باشند مثلاً آنان را در بالابر 1 یا صندلیهای چرخان می گذارند مدتی بالا و پایین می برندو دور خود می چرخانند. بعضی کسان در اثر حرکت رنگشان می پرد.و عرق می کنند و دچار حال تهوع می شوند ولی در عده دیگر جنبش اثری نمی کند یا کمتر اثر می کند. دختری که در شکل دوم دیده می شود چندین بار در بالابری که مخصوص این آزمایش ساخته شده است بالا و پایین برده شد. حالتی که به او عارض شد در عکس دست راست دیده می شود.
داروئی که امامین خوانده می شود برای جلوگیری از بیماری جنبش رایج شده است اما درباره اینکه چرا این دارو از بیماری جنبش جلوگیری می کند چیزی نمی دانیم.
کر و لالان که گوش داخلی آنان آسیب دیده است (یعنی مکانیزم حلزونی و مکانیزم دهلیزی) در معرض بیماری جنبش نیستند. نیز وقتی زیر آب شنا می کنند نمی توانند بگویند بالا کدام قسمت و پایین کدام قسمت است.