| واژه کوهزایی (Orogenesis) ، اولین بار توسط زمین شناس آمریکایی (ج.ک. گیلبرت) در سال 1890 میلادی برای توصیف فرآیند کوهسازی پیشنهاد شد. پیشوند oro در زمین شناسی به معنای کوهستان است. و به حرکاتی از پوسته جامد زمین که نواحی نسبتا محدودی را شامل شده ولی در این نواحی در زمان نسبتا کوتاهی شدیدا اثر کرده و ساختمانهای زمین شناسی جدیدی نیز تولید می‌کنند حرکات کوهزایی گویند. |
دید کلی
حرکات کوهزایی سبب ایجاد کوهستانها و پیدایش سلسله جبالها شده است و از طرف دیگر نیروهای داخلی ، فعالیتهای دیگری در زمین داشته و باعث بوجود آمدن پدیده‌های مختلفی از قبیل
آتشفشان ،
چین ،
زمین لرزه ،
گسل ،
دگر شیبی و بالاخره درز و شکاف می‌گردند. همانطوری که می‌دانیم پوسته زمین از تعدادی صفحه تشکیل شده است که این صفحات بر روی
آستنوسفر که حالت خمیری و پلاستیکی دارد قرار دارند. صفحات به دلیل وجود حرکات کنوکسیونی در داخل گوشته زمین در حال حرکت هستند. مرز این صفحات ممکن است به صورت همگرا ، واگرا و یا امتداد لغز باشد. در مرز صفحات همگرا دو صفحه به یکدیگر برخورد می‌کنند و در واگرا دو صفحه از همدیگر دور می‌شوند.
اساسا بایستی پذیرفت که عمل کوهزایی در محل برخورد صفحات همگرا یا نزدیک شونده روی می‌دهد. برخورد صفحات مزبور موجب می‌گردد تا نهشتهای رسوبی که در حاشیه قاره‌ها انباشته شده‌اند درهم کوبیده شده و یا خرد شوند و سنگها یا به عبارت کلی‌تر لایه‌ها تا‌خوردگی پیدا کرده و روی هم رانده شوند. در بعضی اوقات صفحه‌ای که بخشی از
پوسته قاره‌ای روی آن سوار است با صفحه دیگری که بخشی از پوسته قاره‌ای دیگر را حمل می‌نماید، تصادف می‌کنند. در نتیجه لبه جلویی صفحه اول به زیر لبه جلویی صفحه دوم فرو می‌رود و موجبات
چین‌خوردگی را در محل تصادف فراهم می‌سازد.
مدت زمان کوهزایی
فرآیندی که سرانجام منجر به برپایی و تشکیل کوهها می‌شود طولانی است اما در مقایسه با
حرکات خشکی زایی ، این حرکات خیلی سریع عمل می‌کنند. به هر حال این مدت زمان برای انسان خیلی طولانی به نظر می‌رسد. در بسیاری از سلسله کوهها حرکات کوهزایی تا چند میلیون سال طول کشیده است.
نشانه‌های حرکات کوهزایی
چنانچه علت اصلی کوهزایی را فشردگی پوسته در جاهایی بدانیم که پلیتهای پوسته با یکدیگر برخورد می‌کنند، فرضیه‌ای کارآمد برای کوهزایی در دست داریم. بطور کلی ، چند نوع فرآیند زمین شناسی وجود دارد که از برخورد پلیتها حاصل شده است و اثر همیشگی در
پوسته زمین باقی می‌گذارند. این نشانه‌ها شامل موارد زیر می‌باشند.
تشکیل حوضه‌ای باز در پوسته
اولین نشانه برای حرکات کوهزایی تشکیل حوضه‌ای باز در پوسته ، به عرض چند ده یا چند صد کیلومتر و چندین کیلومتر عمق می‌باشد. این نوع ساختارها در مقایسه با بزرگی زمین بسیار کوچک و بی‌اهمیت است اما تاثیر بسزایی در انباشتگی رسوبات دارد. رسوبات در چنین فرورفتگیها نهشته می‌شوند و از این رو ممکن است رشته‌ای از حوضه‌های طویل بوجود آید که از مواد تخریبی ارتفاعات پر شود. فرونشتها نیز ممکن است اولین نشانه از جنبشهای عمیق در زیر پوسته باشد. برای مثال در برخی نواحی ، در زمان پرکامبرین پسین رسوباتی به ضخامت بیش از 5 کیلومتر نهشته شده و چند صد میلیون سال بعد ، در طول پالئوزوئیک سلسله کوههایی پدید آمده است که می‌تواند گویای برخورد پلیتها باشد.
دگر شکلی پوسته
دومین نشانه چنین جنبشهایی در پوسته ، دگر شکلی پوسته از اثر فشردگی است. این نشانه سابقه‌ای همیشگی در چهره سنگها باقی می‌گذارد، مانند اسلیتهایی که پهن شده و ساختار کاملا جدیدی در نتیجه
فشار پیدا کرده‌اند. همچنین کلیواژی که باعث می‌شود اسلیتها به ورقه‌های نازکی جدا شوند، نتیجه آرایش موازی کانیهای دگرگونی در جریان دگر شکلی سنگ است. دیگر سوابق ماندنی و پایدار ، روراندگیها و چین‌خوردگیهایی هستند که در سلسله کوهها مشاهده می‌شوند. می‌توان سن بسیاری از این ساختارها را معلوم کرد و بدین ترتیب تقویمی برای دگر شکلیهای یک کمربند کوهزایی تهیه کرد.
فعالیتهای ماگمایی و دگرگونی
سومین نشانه ، فعالیتهای ماگمایی و دگرگونی است که در اثر بالا رفتن حرارت پدید می‌آید. البته منشا این حرارت دقیقا معلوم نیست و نمی‌توان یک جریان حرارتی شدید را به پویایی پوسته و گوشته بالایی نسبت دهیم. با این وجود مدارکی وجود دارد که ما را به چنین نتیجه‌ای هدایت می‌کنند. دگر شکلی و دگرگونی اغلب بر یک پهنه از پوسته تاثیر گذاشته و همزمان باهم نیز محو می‌شوند. ارتباط زمانی نزدیکی بین دگر ریختی (که با سن چین‌خوردگیها ، روراندگیها و جهت یافتگیهای جدید در سنگها مشخص می‌شود) و دگرگونی (شامل تشکیل مجموعه‌های کانی جدید) وجود دارد. همبستگیهای چندی میان فعالیتهای ماگمایی و کوهزایی نیز وجود دارد، بطوریکه بسیاری سلسله کوهها دارای توده‌هایی از
سنگهای گرانیتی هستند که بر ناحیه کوهزایی محدود می‌شوند. این محدوده ممکن است در طول چند صد کیلومتر گسترش داشته ، همزمان با
تکتونیک یا پس از تکتونیک باشد.
پایان کوهزایی
هنگامی که کوهزایی پایان می‌پذیرد، بالا آمدگی روی می‌دهد و یک پوسته قاره‌ای پایدار تشکیل می‌شود که در آن چند پلیت کوچکتر پوسته‌ای توسط کمربندهای فعال که به تازگی تثبیت و پایدار شده‌اند، به یکدیگر مربوط می‌شوند و یک بلوک بزرگتر و جدید از پوسته سخت تشکیل می‌دهند. با تشکیل بلوکهای پایدار دیگر ، وسعت این پوسته سخت بتدریج افزایش می‌یابد.
مباحث مرتبط با عنوان
