نقطه جوش یک مایع به صورت درجه حرارتی تعریف میشود که در آن فشار بخار مایع برابر با فشار بیرونی باشد. چنانچه فشار خارج 760 میلیمتر جیوه باشد. یک مایع وقتی خواهد جوشید که فشار بخار آن برابر با این مقدار باشد. برای مثال آب وقتی از دمای 100Cْ خواهد جوشید که فشار خارجی و فشار بخار آن برابر با 760 مییلیمتر جیوه باشد. در فشار 526 میلیمتر جیوه آب در 90Cْ میجوشد و اگر فشار را به 9.2 میلیمتر برسانیم نقطه جوش آب در 10Cْ خواهد بود به این علت است که نقطه جوش آب در ارتفاعات کمتر از مناطق نزدیک به سطح دریا میباشد. |
فشار بخار
مولکولهای یک مایع دارای
انرژی جنبشی هستند و انرژی جنبشی مولکول معینی از یک مایع ضمن برخورد با سایر مولکولها دائما تغییر میکند. در یک لحظه معین تعدادی از مولکولها دارای انرژی نسبتا زیاد و تعدادی دارای انرژی نسبتا کمی هستند مولکولهایی که انرژی جنبشی آنها زیاد است میتوانند بر
نیروی جاذبه مولکولهای اطراف خود غلبه کرده و از سطح مایع فرار کرده و وارد فاز گاز میشوند.
اگر مایع در حال
تبخیر در یک ظرف سربستهای محبوس باشد مولکولهای بخار نمیتوانند از نزدیکی مایع دور شوند و تعدادی از مولکولهای بخار به فاز مایع بر میگردند سرانجام حالتی پیش میآید که در آن سرعت فرار مولکولها از فاز مایع به بخار (تبخیر) و سرعت برگشت مولکول از فاز بخار به مایع (میعان) برابر میشود. فشار بخاری که در دمای معین با مایع خود در حال تعادل است،
فشار بخار نامیده میشود.
چگونگی جوشیدن یک مایع
وقتی که فشار بخار یک مایع با
فشار جو برابر می شود، مایع شروع به جوشیدن میکند. در این دما ، بخار حاصل در داخل مایع سبب ایجاد حباب و غلیان خاص جوشش میشود. تشکیل حباب در دمای پایینتر از نقطه جوش غیر ممکن است، زیرا فشار جو بر سطح مایع که بیش از فشار داخل آن است، مانع از تشکیل حباب میشود. دمای مایع در حال جوش تا هنگامی که تمام مایع بخار نشده است، ثابت میماند در یک ظرف بدون درپوش حداکثر فشار بخاری که هر مایع میتواند داشته باشد برابر با فشار جو میباشد.
فشار بخار هر مایع تنها از روی دما معین میشود. بنابراین اگر فشار بخار ثابت باشد
دما نیز ثابت است. برای ثابت ماندن دمای یک مایع در حال جوش باید به آن
گرما داده شود. زیرا در فرایند جوش مولکولهای با انرژی زیاد از مایع خارج میشوند. اگر سرعت افزایش گرما بیش از حداقل لازم برای ثابت نگهداشتن دمای مایع در حال جوش باشد، سرعت جوشش زیاد میشود ولی دمای مایع بالا نمی رود.
تاثیر فشار در نقطه جوش
نقطه جوش یک مایع با تغییر فشار خارجی تغییر میکند. نقطه جوش نرمال یک مایع ، دمایی است که در آن فشار بخار مایع برابر با یک اتمسفر باشد. نقطه جوش داده شده در کتابهای مرجع ، نقاط جوش نرمال میباشند. نقطه جوش یک مایع را میتوان از منحنی فشار بخار آن بدست آورد و آن دمایی است که در آن فشار بخار مایع با
فشار وارد بر سطح آن برابری میکند.
نوسانات فشار جو در یک موقعیت جغرافیایی ، نقطه جوش آب را حداکثر تا 2Cْ تغییر میدهد. ولی تغییر محل ممکن است باعث تغییرات بیشتر شود، متوسط فشاری که
هواسنج در سطح دریا نشان میدهد یک اتمسفر ، ولی در ارتفاعات بالاتر کمتر از این مقدار است. مثلا در ارتفاع 5000 پایی از سطح دریا متوسط فشاری که
فشارسنج نشان میدهد 0.836atm است و
نقطه جوش آب در این فشار 95.1Cْ میباشد.
پایین آوردن نقطه جوش یک مایع
اگر نقطه جوش نرمال مایعی بالا باشد یا مایع در اثر گرما تجزیه شود، میتوان با کاهش فشار آن را در دماهای پایین به جوش آورد از این روش برای
تقطیر مایعات در خلا استفاده میشود. مثلا با کاهش فشار تا 0.0121atm میتوان نقطه جوش 10Cْ که بطور قابل ملاحظه پایینتر از دمای معمولی است، رساند. با کاهش فشار میتوان آب غیر ضروری بسیاری از فراورده های غذایی را خارج کرده و آنها را تغلیظ کرد. در این روش دمای فراورده مورد نظر به دمایی که ممکن است سبب تجزیه یا تغییر رنگ آن شود، نمیرسد.
|
|
نقطه جوش بنزن بر حسب Cْ | نقطه جوش آب بر حسب Cْ | فشار بر حسب mmHg
|
81.2 | 100.7 | 770
|
80.8 | 100.4 | 770
|
80.1 | 100 | 750
|
79.9 | 99.6 | 750
|
79.5 | 99.3 | 750
|
71.2 | 92.8 | 584
|
مخلوطهایی با نقطه جوش ثابت یا آزئوتروپ
بسیاری از مخلوطهای دوتایی
ترکیبات آلی تشکیل مخلوطهایی با نقطه جوش ثابت میدهند. گاهی سه سازنده در چنین مخلوطی وجود دارند. یعنی آنها مخلوطهایی با نقطه جوش مینیمم هستند اما استثناهایی هم وجود دارد (مخلوط آزئوتروپ
آب و
اسید فرمیک که نقطه جوش مخلوط بالاتر از نقطه جوش هر یک از اجزا به تنهایی است).
چنانچه مخلوط اولیه A+B نسبت به جزء A غنیتر باشد در اثر
تقطیر جز به جز ابتدا مخلوط بر اثر تقطیر با نقطه جوش ثابت و با ترکیب درصد M جدا میشود. وقتی همه B به این طریق جدا شد، پس از آن باقیمانده A خواهد بود که با ادامه تقطیر به صورت خالص بدست میآید. از این روش برای
تخلیص انواع مایعات استفاده میشود.
مباحث مرتبط با عنوان