جغرافیای گیاهی از انتشار گیاهان ، در سطح کره زمین بحث کرده و علل و موجبات پراکندگی آنها را در نقاط مختلف جهان تجزیه و تحلیل مینماید. سازش با محیط که در اجتماعات گیاهی مشاهده میشود، از مباحث مهم جغرافیای گیاهی است. |
دید کلی
وضع جغرافیایی و طبیعی ایران موجب شده است که این منطقه به منزله پلی در چهارراه بین چهار منطقه رویشی جهان به شمار رود. این چهار منطقه رویشی عبارتند از: منطقه ایران و توران ، منطقه اروپا و
سیبری ، منطقه صحرا و عربستان و منطقه سند و سودان. کشور ایران بخش عظیمی از
فلات وسیعی است که افغانستان و بلوچستان قدیمی را نیز شامل است و با دو منطقه نامبرده یک واحد زیستی و جغرافیایی مشخص تشکیل میدهد. در این واحد جغرافیایی پهناور ، ایران دارای اختصاصاتی است که آن را از بقیه فلات متمایز میسازد. وجود کوههای مرتفع موقعیت خاصی را به آن بخشیده است.
آنچه تا به حال از نظرات دانشمندان گیاه شناسی و جغرافیای گیاهی استنباط شده است، روشن میشود که مناطق رویشی با مناطق اقلیمی و اوضاع آب و هوایی کاملا منطبق نمیباشند و
فلور موجود در هر منطقه با شرایط اقلیمی آن هماهنگی مطلق نشان نمیدهد. دلیل عمده این امر آن است که شرایط ادوار گذشته زمین در ترکیب گیاهی هر منطقه دخالت عمیق دارد. بعضی مناطق دارای فلور اختصاصی مرکب از گونههای بومی هستند. در حالیکه بعضی مناطق دیگر دارای فلور اکتسابی هستند که از فلور مناطق دیگر مشتق شده است. به همین لحاظ در بین گیاه شناسان عقاید متفاوتی درباره تقسیم جغرافیایی مناطق گیاهی بیان گردیده است.
موقعیت جغرافیایی ایران
با توجه با اختصاصت جغرافیایی و طبیعی میتوان در ایران 5 ناحیه متمایز از هم تشخیص داد:
ناحیه خزر
در این ناحیه سواحل پست اطراف
دریاچه خزر و
جبال البرز و امتداد شرقی آن منظور گردیده است. اراضی این ناحیه بسیار حاصلخیز و مساعد برای رشد اجتماعات گیاهی زیادی است و دارای محصولات
برنج ،
توتون ،
چای و ... است.
ناحیه ارمنستان و زاگرس
این ناحیه یک قطعه کمانی شکل تشکیل میدهد که شامل یک پل کوهستانی با تعداد زیادی درههای بینابین است. زراعت دیم از زمانهای قدیم در این مناطق معمول بوده و بیشتر دارای جنگلهای بلوط با برگهای ریزان است.
ناحیه فلات مرکزی
این ناحیه شامل دشت مرتفعی است که در قسمتی از آن ارتفاعات بلند وجود دارد. این بخش از بادهای مرطوب محروم بوده و باران سالیانه آن کم بوده و درجه گرمای حداکثر آن زیاد است. کویر بزرگ مرکزی که دشت کویر نامیده میشود و کویر لوت در این ناحیه قرار دارند.
ناحیه خراسان
شامل قسمت شمال شرقی ایران است که در دنباله فلات مرکزی قرار گرفته است. در این ناحیه به نسبت دوری از دریای مازندران ، آب و هوا خشکتر است، نسبت به فلات مرکزی دارای بارش بیشتری بوده و زراعت مناسبتر است.
ناحیه لار و بلوچستان
این ناحیه بین فلات مرکزی و ساحل خلیج قرار گرفته است. این ناحیه از یک
اقلیم حارهای برخوردار است که با زمستانی کوتاه و معتدل و تابستانی خشک و طولانی و گرمای نسبتا زیاد مشخص و متمایز است.
محیط زیست ایران
زندگی گیاهان در فلات ایران تحت تاثیر عواملی است که موجب تنوع گونهها و پیدایش انواع مختلف رویشها گردیده است (
عوامل موثر بر جمعیتهای گیاهی). عوامل مزبور عبارتند از:
اقلیم
اختلاف آب و هوایی در تمام نقاط ایران مشهود است و در تشدید این اختلافات ، عوارض سطحی و ناهمواریهای زمین نقش مهمی بر عهده دارند که موجب اختلاف
آرایش گیاهی و پیچیدگی جغرافیای گیاهی شده است.
گرما
درجه گرما در تعیین حدود وضع جغرافیایی رویشها و ترکیب گیاهی هر منطقه نقش مهمی دارد. عامل گرما همراه با عوامل محیطی دیگر موجب شده که عناصر خاصی با احتیاجات معین در هر نقطهای انتشار داشته باشد. تقسیم گرما و همچنین
بارندگی در نقاط مختلف سبب تنوع پوشش گیاهی در این سرزمین است.
بارندگی
بارندگی در فراوانی و کمی اجتماعات گیاهی هر یک از مناطق رویشی ایران نقش بزرگی به عهده دارد. در ایران مقدار نزولات آسمانی از شمال به جنوب و از مغرب به مشرق کاهش مییابد. یکی از مهمترین عواملی که در میزان رویشها موثر میباشد، نحوه تقسیم باران سالیانه در فصلهای سال است. مثلا گرچه قسمت اعظم ایران از باران پاییزه و زمستانه و بهاره برخوردار است، فقط ناحیه خزر دارای باران تابستانی است. تبریز با میزان 350 میلیمتر باران سالیانه ، از شیراز که باران سالیانه آن معادل میزان بارندگی تبریز است، به علت داشتن تابستان خشک از لحاظ رویش متفاوت است.
ناهمواریهای طبیعی
چگونگی آرایش پستی و بلندیهای سطح زمین از عوامل اکولوژیکی موثر در نوع رویشها و تراکم آنها به شمار میرود. اغلب اختلاف اقلیمی ایران زائیده وضع کوهستانی آن میباشد. شدت
فرسایش خاک و اثر آبهای فرورو و عوامل سطحالارضی دیگر موجب شده که در سطح فلات ایران ناهماریهای کوچکی ایجاد شود که بخشهای بوجود آمده از نظر خواص با هم متفاوت هستند. در نقاط پست ، همواره دو وضع رویشی مشخص میشود: اول حوضچههای مرطوب با رویشهای کم و بیش نمکدار است، دوم دشتهای مسطح و فاقد رویش که به علت فراوانی نمک و فقدان تهویه در خاک ، گیاهی در آن فرصت رشد نمییابد.
تقسیم ایران به مناطق رویشی
در بین گیاه شناسانی که درباره تقسیم جغرافیایی رویشهای ایران مطالعه کرده و هر یک سبک خاصی بکار بردهاند، میتوان بواسیه (1869) ، درود (1927) ، انگلر (1936) ، زهری (1950) و عده دیگر را نام برد. تقسیمات جغرافیای گیاهی ایران که بتواند مورد قبول باشد، مستلزم شناسایی اختصاصات جغرافیایی واحدهای رده بندی آن میباشد و تمرکز گروههای گیاهی در تعیین مناطق رویشی بزرگی به عهده دارد.
گیاهانی که متعلق به یک منطقه رویشی باشند، گیاهان یک منطقهای و آنهایی که در دو یا چند منطقه رویشی انتشار داشته باشند، آنها را دو یا چند منطقهای گویند. جدول زیر گروههای گیاهی یک منطقهای و مقدار نسبی آنها را نشان میدهد که در رویشهای ایران دخالت دارند:
گروه | مقدار نسبی
| اورو سیبری | 5%
| ایرانو _ تورانین | 69%
| مدیترانهای | 0.5%
| صحرا و عربستان | 0.5%
| سودانی | 5% |
|
رویشهای اوروسیبری
در این منطقه فلور معتدلی انتشار دارد. استعداد تولید گونههای جدید در جنسهای Salix (بید) ، Rosa (خانواده گل سرخ) و Rubus وجود دارد. رویشهای این منطقه دارای دو تیپ مشخص است: یکی تیپ
بازدانگان و دیگر تیپ
پهن برگان.
رویشهای ایرانو _ تورانی
قسمت عمده این منطقه دارای آب و هوای شدیدا گرم و زمستانهای سخت میباشد. اختلاف اقلیم محلی به تنوع رویشهای این منطقه اثر فراوان بخشیده است و از این لحاظ قطعاتی با رویشهای مشخص در آن بوجود آمده است. در بین واحدهای رده بندی متعلق به این منطقه در درجه اول
جنس گون (Astagalees) وجود دارد. گونههای متعلق به این منطقه در طول تاریخ زندگی خود تنوع یافته و گونههایی را بوجود آوردهاند و این خود یک مزیت ژنتیکی است که در گیاهان این منطقه نسبت به مناطق دیگر مشاهده میگردد.
رویشهای مدیترانهای
بین این رویشها و رویشهای ایرانو _ تورانی ، شباهت وجود دارد و بیشتر گونههای بادام و پسته در این مناطق رشد میکنند. در این منطقه بارندگی در زمستان صورت میگیرد.
رویشهای صحرا و عربستان
این منطقه به منطقه خرما هم معروف است. در این منطقه بارندگی در زمستان صورت میگیرد و در غالب نقاط ، سالیانه از 100 میلیمتر تجاوز نمیکند که بطور نامنظم و سیلابی است.
نقشه جغرافیایی گیاهی ایران
در نقشه گسترش گیاهی ایران نواحی رویشی این سرزمین شامل چند قسمت زیر نشان داده میشود:
- منطقه خزر (Hyrcanien) که شامل دشتهای سواحل خزر و نقاط کوهستانی جنگلی و نقاط مربوط و مجاور آنها است.
- منطقه ایرانو _ توران که شامل قسمت اعظم فلات ایران است.
- منطقه نوبو _ سندی که شامل بخش جنوبی و جنوب شرقی ایران بوده و گیاهان آن از عناصر منطقه حاره دره سند است.
- منطقه صحرا و عربی که شامل جنوب غربی ایران بوده و در آن عناصر متعلق به رویشهای صحرا و عربستان ، شناخته میشود.
چشم انداز
ایران یکی از وسیعترین و با اهمیتترین ممالک خاورمیانه است. بررسی این منطقه چه از لحاظ ساختمان سرزمین آن و چه از نظر خصوصیات پوشش گیاهی قابل توجه میباشد. سالها است که این کشور توجه دانشمندان علوم طبیعی را به سوی خود جلب کرده است، ولی به علت دشواری دسترسی به نقاط مختلف کوهستانی و کویری آن ، انواع رویشها و وضع انتشار گیاهان در نقاط مختلف چنانکه باید ، شناخته نشده است.
از این نظر ایران یک زمینه تحقیق بسیار وسیعی برای گیاه شناسان و دانشمندان زیست شناسی به شمار میرود و جا دارد که برای بسط اطلاعات درباره گیاهان و استعداد رویشی مناطق مختلفه این سرزمین به منظور بالا بردن سطح کشت و موقعیت اقتصادی آن بصیرت بیشتری حاصل شود، تا مسائلی که در این زمینه وجود دارد به کمک روشهای علمی و نظریههای ارزندهای که در جهان معمول میباشد، مورد بررسی و چاره جویی قرار گیرد.
مباحث مرتبط با عنوان