مقدمه
تنظیم هومورال گردش خون به معنی تنظیم توسط موادی از قبیل هورمونها و یونهاست که به داخل یونهای بدن ترشح میشوند یا جذب مایعات بدن میگردند. عدهای از این مواد توسط غدد ویژه ساخته شده و سپس از طریق
خون به سراسر بدن حمل میشوند. پارهای دیگر از این مواد در نواحی بافتی موضعی تشکیل شده و فقط موجب بروز اثرات گردش خون موضعی میشوند.
مواد تنگ کننده رگی
نور اپینفرین و اپینفرین
نور اپینفرین یک تنگ کننده رگی پرقدرت است.
اپینفرین از این نظر قدرت کمتری دارد و در بعضی موارد حتی موجب گشادی رگی خفیف میشود که گاهی در
قلب برای گشاد کردن
شریانهای کرونری در جریان افزایش فعالیت قلب بوجود میآید. هنگامیکه
سیستم عصبی سمپاتیک در تمام یا بیشتر قسمتهای بدن در جریان
استرس یا فعالیت بدنی تحریک میشود.
انتهای اعصاب سمپاتیک در بافتها بطور جداگانه نوراپینفرین آزاد میکند که قلب ، وریدها و آرتریولها را تحریک میکند. اعصاب سمپاتیک مرکز
غده فوق کلیوی همچنین موجب میشوند که این غدد ، نوراپینفرین و اپینفرین هر دو را به داخل خون ترشح کنند. آنگاه این مواد توسط جریان خون به تمام بافتها رسیده و موجب بروز تقریبا همان اثرات تحریکی ناشی از تحریک مستقیم سیستم عصبی سمپاتیک میشوند.
آنژیوتانسین
آنژیوتانسین یکی از پر قدرتترین مواد تنگ کننده رگی شناخته شده است. یک میلیونوم آن میتواند فشار شریانی انسان را تا 50 میلیمتر جیوه یا بیشتر افزایش دهد. اثر آنژیوتانسین تنگ کردن بسیار پرقدرت
آرتریولهای کوچک است. اگر این حالت در یک ناحیه بافتی مجزا بوجود آید میزان جریان خون به آن ناحیه میتواند شدیدا تضعیف گردد.
اما اهمیت واقعی آنژیوتانسیون آن است که در حال طبیعی بطور همزمان بر روی تمام آرتریولهای بدن عمل کرده و مقاومت کل محیطی را افزایش دهد و بدین وسیله
فشار شریانی را افزایش میدهد. به علت این اثر به اضافه اثرات تحریکی متعدد آنژیوتانسین بر روی
کلیهها و قشر فوق کلیوی ، این هورمون نقش جامعی در تنظیم فشار شریانی بازی میکند.
هورمون آنتی دیورتیک
هورمون آنتی دیورتیک که
هورمون وازوپرسین نیز نامیده میشود حتی ماده تنگ کننده رگی قویتری از آنژیوتانسین بوده و شاید قویترین ماده تنگ کننده رگی بدن باشد. وازوپرسین در
هیپوتالاموس تشکیل شده اما در مرکز آکسونهای عصبی به سوی
غده هیپوفیز خلفی انتقال داده شده و در آنجا سرانجام به داخل خون ترشح میشود. بنابراین وازوپرسین میتواند اثرات بسیار شدیدی بر روی عمل
دستگاه گردش خون داشته باشد ولی در حال طبیعی فقط مقادیر بسیار جزئی وازوپرسین ترشح میشود. لذا نقش کوچکی در کنترل رگی بازی میکند.
غلظت وازوپرسین در گردش خون در جریان خونریزی شدید میتواند آنقدر بالا رود که فشار شریانی را تا 60 میلیمترجیوه افزایش دهد و در بسیاری از موارد این عمل میتواند به تنهایی فشار شریانی را تقریبا به حد طبیعی باز گرداند. این هورمون دارای یک عمل مهم در کنترل باز جذب آب در توبولهای کلیوی است بنابراین کمک به کنترل حجم مایع بدن میکند. به این دلیل است که این هورمون ،
هورمون ضد ادراری نیز نامیده میشود.
آندوتلین
ماده تنگ کننده رگی دیگری است که از نظر توانایی تنگ کنندگی رگی در ردیف آنژیوتانسین و وازوپرسین قرار دارد که یک پپتید بزرگ (21 آمینو اسید) است که فقط نیاز به مقادیر نانوگرمی دارد تا تنگی رگی پرقدرتی ایجاد کند. این ماده در سلولهای آندوتلیال تمام یا بیشتر رگهای خونی وجود دارد. تحریک معمولی برای آزاد شدن آن آسیب آندوتلیوم است.
از قبیل آسیب ناشی از له شدن بافتها یا تزریق مواد شیمیایی آسیب رسان به داخل رگهای خونی بعد از آسیب شدید رگ خونی ، احتمالا آزاد شدن موضعی آندوتلین و تنگی رگی متعاقب آن است که از خونریزی وسیع از شریانهایی به بزرگی تا قطر 55mm که توسط آسیب له کننده کاملا باز شدهاند جلوگیری میکند. یک عمل ویژه آندوتلین ممکن است تنگی شریان نافی نوزاد بلافاصله بعد از تولد باشد. همچنین تزریق مداوم فرمن آندوتلین به داخل شریانها در بیشتر قسمتهای بدن موجب تنگی رگی طولانی میشود. آندوتلین بویژه از نظر تنگ کردن شریانهای کرونر ، کلیوی و مغزی پر قدرت است.
مواد گشاد کننده رگی
برادی کینین
چندین ماده موسوم به کینینها که میتوانند موجب گشادی رگها شوند در خون و مایعات بافتی بعضی از اندامها تشکیل میشوند. یکی از این مواد
برادی کینین نامیده میشود. کینینها پلی پپتیدهای کوچکی هستند که توسط آنزیمهای پروتولینیک از آلفاگلوبولینهای موجود در
پلاسما یا مایعات بافتی جدا میشوند. برادی کینین موجب گشاد شدن پر قدرت آرتریولها و همچنین
افزایش نفوذپذیری مویرگها میشود.
به عنوان مثال تزریق یک میکروگرم برادی کینین به داخل شریان بازویی انسان میزان جریان خون در دست را تا 6 برابر افزایش میدهد و حتی تزریق مقادیر کمتر آن بطور موضعی داخل بافتها میتواند به علت افزایش قطر منافذ مویرگی موجی تشکیل خیز شدیدی شود. برادی کینین در تنظیم جریان خون در
پوست و
غدد بزاقی و
غدد گوارشی نقش دارد.
سروتونین
سروتونین با قدرت زیاد در بافت کرومافین روده و سایر تشکیلات شکمی وجود دارد. سروتونین همچنین با غلظت زیاد در
پلاکتها موجود است. سروتونین میتواند بسته به شرایط ناحیه گردش خون یک اثر گشاد کننده یا تنگ کننده رگی داشته باشد. با وجودی که این اثرات گاهی میتوانند قوی باشند ولی اعمال سروتونین در تنظیم گردش خون تقریبا بطور کامل ناشناخته هستند. گاهی
تومورها مقادیر عظیمی سروتونین ترشح کرده و موجب ایجاد مناطق وازودیلاتاسیون در پوست میشوند.
هیستامین
هیستامین عملا از تمام بافتهای بدن هنگامی که آسیب میبینند، ملتهب میشوند یا دچار
واکنش آلرژیک میگردند آزاد میشود. قسمت اعظم هیستامین از ماستوسیتها در بافتهای آسیب دیده و از بازوفیلها در خون مشتق میشود. هیستامین یک اثر گشادکننده رگی قوی بر روی آرتریولها داشته و مانند برادی کینین نیز یک توانایی افزایش شدید نفوذپذیری مویرگها را دارد.
موجب نشت مایع و پروتئینهای پلاسما به داخل بافتها میشود. در بسیاری از حالات پاتولوژیک اتساع شدید آرتریولها و افزایش نفوذپذیری
مویرگها بر اثر هیستامین موجب نشت مقادیر عظیمی مایع به خارج از گردش خون و به داخل بافتها شده و خیز تولید میکند. اثرات گشادکنندگی رگی و مولوخیز موضعی توسط هیستامین بویژه در واکنشهای آلرژیک بارز میباشد.
پروستاگلاندینها
تقریبا تمام
بافتهای بدن محتوی مقادیر اندک تا متوسط چندین ماده شیمیایی مشابه موسوم به پروستاگلاندینها Prostaglandins هستند. این مواد اثرات مهم داخل سلولی دارند. اما علاوه بر آن بعضی از آنها هم در تحت شرایط فیزیولوژیک و هم تحت شرایط پاتولوژیک به داخل مایعات موضعی بافتی و به داخل گردش خون آزاد میشوند.
اگرچه بعضی از پروستاگلندینها موجب تنگی رگها میشوند اما قسمت اعظم پروستاگلندینهای مهمتر به نظر میرسد که بطور عمده مواد گشاد کننده رگی باشد. تاکنون طرح مشخصی از عمل پروستاگلاندینها در کنترل گردش خون پیدا نشده است. اما انتشار گسترده آنها در بافتها و اثرات بیشمار آنها بر روی گردش خون ، این مواد را نامزدهای ایدآلی برای انجام نقشهای اختصاصی در کنترل گردش خون و مخصوصا کنترل نواحی رگی موضعی میسازند.
اثرات یونهای مختلف و عوامل شیمیایی روی کنترل رگها
یونها و سایر عوامل شیمیایی متعدد مختلفی میتوانند رگهای خونی موضعی را گشاد یا تنگ کنند. بیشتر این مواد در تنظیم کلی گردش خون اثر اندکی دارند اما اثرات اختصاصی آنها را میتوان به صورت زیر بیان کرد:
- افزایش غلظت یون کلسیم: موجب تنگی رگها میشود. این موضوع ناشی از اثر عمومی کلسیم در تحریک انقباض عضله صاف است.
- افزایش غلظت یون پتاسیم: موجب گشادی رگها میشود. این موضوع ناشی از توانایی یون پتاسیم در مهار انقباض عضله صاف است.
- افزایش غلظت یون منیزیم: موجب گشاد شدن پر قدرت رگها میگردد زیرا یونهای منیزیم عضله صاف را عموما مهار میکنند.
- افزایش غلظت یون سدیم: موجب گشادی خفیف شریانچهها میشود. این موضوع بطور عمده ناشی از افزایش اسمولالیته مایعات است نه ناشی از یک اثر اختصاصی خود یون سدیم. افزایش اسمولالیته خون بر اثر افزایش مقدار گلوکز یا سایر مواد غیر فعال رگی نیز موجب گشادی خفیف آرتریولها میشود. کاهش اسمولالیته موجب تنگی آرتریولها میشود.
- آنیونها: تنها آنیونهایی که اثرات قابل ملاحظهای بر روی رگهای خونی دارند یونهای استات و سیترات هستند که هر دوی آنها موجب درجات خفیف گشادی رگها میشوند.
- افزایش غلظت یون هیدروژن ( کاهش PH ): موجب گشادی آرتریولها میشود. یک کاهش مختصر در غلظت یونهای هیدروژن موجب تنگی آرتریولها میشود اما یک کاهش شدید منجر به گشادی آرتریولها میشود.
- افزایش غلظت دیاکسیدکربن: موجب گشادی متوسط در بیشتر بافتها اما گشادی بارز رگها در مغز انسان میشود. اما باید دانست که با عمل بر روی سیستم عصبی مرکزی دارای یک اثر فوقالعاده قوی غیر مستقیم است که از طریق سیستم تنگ کننده رگی سمپاتیک انتقال مییابد و موجب تنگی رگی منتشر در سراسر بدن میشود.
مباحث مرتبط با عنوان