مقدمه
تجربه نشان داده است که جدایش ترمهای مختلف
سنگهای آذرین از یک ماگمای مشترک ناشی از تحولاتی است که در ماگما ایجاد می‌شود. یکی از این تحولات
تفریق ماگمایی است. چنانکه می‌دانیم یک
ماگما در آغاز
هموژن است، اما به تدریج ترکیبش تغییر کرده و
هتروژن می‌شود. ناآمیختگی مایعات که در زیر به ترتیب شرح داده می‌شوند.
تفریق به طریق جدایش بلورها
تبلور ماگما سریع نیست، بلکه در یک میدان دمایی و یک دوره زمانی انجام می‌گیرد در هر مرحله از تبلور ، مایعات و بلورهای همزتیت به ندرت دارای ترکیب مشابه هستند. بطوری که اگر بلورها را از مایع جدا کنیم مذاب باقی مانده ، دارای ترکیبی متفاوت با ماگمای اولیه است. بنابراین در نتیجه جدایش بلورها ، تغییرات پی در پی در ترکیب ماگما بوجود خواهد آمد که تحت عنوان تفریق بلورین یا جدایش بخشی بلورها توصیف می‌گردد.
معمولی‌ترین مکانیسم جدایش بلور ته نشست وزنی می‌باشد. بطور کلی ماگماها در دمای یکسان در حدود ده درصد سبکتر از سنگ معادل خود هستند. به همین علت احتمال اینکه بلورهای تشکیل شده رسوب کنند، بیش از احتمال شناور شدن آنها در ماگماست.
تفریق به طریق انتشار حرارتی
منظور از انتشار حرارتی این است که مواد تشکیل دهنده ماگما از یک افق با درجه حرارت مشخص به افقی دیگر با دمای کمتر یا بیشتر مهاجرت می‌کند. انتشاری که در دمای بالا انجام می‌گیرد، ممکن است موجب هموژن شدن یک ترکیب هتروژن و یا سرد قرار گیرد، سازنده‌های مشخصی به سمت دمای بالا و سازنده‌های مشخص دیگری به سمت دماهای پایین مهاجرت می‌کنند. این پدیده برای مایعات
اثر سورت نام دارد.
تفریق در اثر انتشار ثقلی
جابجایی عناصر تحت اثر
نیروی گرانشی در یک ماگمای کاملا مذاب باعث جدا شدن عناصر سنگین و سبک از یکدیگر می‌شود. می‌دانیم اتمها همیشه در جنبش هستند و هر اتم دارای جرم مشخصی است. بنابراین در یک مایع هموژن ، اتمها تمایل زیادی به یافتن یک آرایش مجدد متناسب با
وزن اتمی خود و نیروی ثقل دارند.
هنوز نمی‌دانیم که این فرآیند با چه سرعتی انجام می‌گیرد و با چه سرعتی شیب یا افت نسبی گرادیان تمرکز حاصل از این فرآیند بوسیله نیروهای چسبندگی مولکولی و ذره‌ای و حرکات کندکسیون در ماگما خنثی می‌گردد. شیمیدانان برای جدا کردن مولکولهای سنگین از یک محلول آبکی توسط
اولترا سانتریفوژ به شتابی مقادیر زیادی از عناصر قادر به جدا شدن از یک مایع سیلیکاته غلیظ باشند.
تفریق در اثر جریان
اگر یک مذاب به همراه بلورهای معلق در آن از درون یک مجرا یا شکاف بگذرد، بلورهای معلق در آن تمایل دارند به بخشی از جریان که دارای بیشترین سرعت است مهاجرت نموده ، از دیواره‌های مجرا فاصله بگیرند. تفریقی را که در سیلهای پیکریتی ناحیه اسکی (Skye) مشاهده می‌شود مربوط به
تفریق جریانی می‌دانند. در این سیلها تمرکز الیوینها را در مرکز (وسط) سیل می‌ببینیم، در حالیکه انتظار داریم که در قاعده سیلها دیده شود. این پدیده در بسیاری از دایکهای پیکریتی همان منطقه اسکی دیده شده است.
پر واضح است که حاشیه تبلور دایک یا سیل نشان دهنده ترکیب اولین ماگمایی است که به آن شکاف وارد شده است، در حالیکه بخش مرکزی (میانی) همان شکاف ممکن است از انجماد ماگمای دیگری حاصل شده باشد. در دایکهای فوق الذکر تمرکز
الیوین در قسمت میانی
دایک یا سیل را باید نتیجه جاری شدن و ورود بخشی از ماگمای مافیک موجود در ته مخزن ماگمایی به درون شکافها دانست.
تفریق در نتیجه پالایش فشاری
پالایش فشاری به معنی جدایش مکانیکی بخش مایع ماگما از بخش متبلور شده آن از طریق فضاهای بین بلوری است. بدین ترتیب که نیروهای فشاری می‌توانند بلورها را به هم فشرده و مایع بین آنها را خارج کنند. مایع خارج شده که از دسترس بلورها دور می‌شود، دارای ترکیبی غیر از ماگمای اولیه است. این نظریه با اشکالاتی روبرو است، زیرا هنگامی این فرِآیند می‌تواند موثر واقع شود که بخش عظیمی از ماگما متبلور شده باشد.
در آنصورت نیز مساله مقدار بحرانی مایع که از 26 در صد باید تجاوز کند مطرح می گردد. با وجود این وشن شده که پالایش فشاری در طبیعت نقش غیر قابل چشم پوشی دارد. آندرسون و همکارانش (1984) عقیذه دارند که عامل بیرون رانده شدن مایع از فاز بلورین ، فشار بخار آبی است که در مراحل نهایی تبلور در ماگمای باقیمانده متراکم می‌گردد.
تفریق از راه هسته بندی انتخابی
در شرایط تبلور کامل ، همه ماگماها به محض اینکه در اثر سرد شدن به دمای جامد شدن می‌رسند، بطور کامل متبلور می‌گردند. تبلور ماگما باعث پیدایش مجموعه‌ای از کانیها می‌گردد که سکانس تبلور آنها را می‌توان از طریق روابط فازها پیشگویی کرد. اما تبلور واقعا به این آسانی انجام نمی‌گیرد. بعضی از سنگهای آتشفشانی مانند ابسیدینها ، بدون آنکه متبلور شوند در شرایط اتمسفری سرد می‌گردند و بسیاری از سنگهای آتشفشانی دارای یک خمیره شیشه‌ای هستند.
ویگر (1959) چنین اظهار می‌دارد که سکانس
لایه بندی که افق کرومدار توده نفوذی و مطبق بوشفلد دیده می‌شود، بازتاب چگونگی و ترتیب هسته بندی بلورهاست که در یک ماگمای فوق اشباع از عنصر
کروم انجام شده است. در قاعده توده یک بخش شاخص ریتمیک (تناوبی از لایه‌ها) با ضخامت 30 متر وجود دارد که پایینترین قسمت آن از کرومیت تشکیل شده و به تدریج به
برونزیت تبدیل گشته است.
تفریق به علت ناآمیختگی مایعات
ناآمیختگی مایعات باعث جدا شدن دو مایع از یک مایع هموژن می‌گردد. در مطالعات تجربی روی مذابهای سیلیکاته ، ناآمیختگی مایعات تنها در ابعاد محدودی مشاهده شده و شواهد پتروگرافیک برای ناآمیختگی مذابهای سیلیکاته با کربناتها یا با سولفیدها در مقیاس وسیعی دیده شده است.
مباحث مرتبط با عنوان
