| معنای لغوی تاریخ را می‌توان در اعلام وقت یا بازشناساندن زمان کاری نسبت به مبدای که گویایی حادثه‌ای بزرگ است و یا دوره‌ای معلوم میان حدوث دو واقعه خلاصه کرد. |
معنای فنی تاریخ
درباره واژه تاریخ ، تعریف و توضیح آن و این که از چه زمانی بکار رفته است روایات متعددی در دست است. در
تمدن اسلامی و تاریخ نگاری اسلامی ایرانی درباره منشا واژه تاریخ ، معنای لغوی و اصطلاحی آن بحث‌های صورت گرفته است که در این مقاله بررسی می‌گردد. در معنای فنی تاریخ گفته‌اند تاریخ یعنی معلوم کردن احوال
انبیا و
امامان و فرمانروایان و وزرا و خلفا و حوادث بزرگ مانند جنگ‌ها و فتح‌ها برحسب زمان به همین سبب کتابهایی که مشتمل بر این موضوعات همراه با تعیین زمان آنها بود تاریخ نام گرفت.
از آغاز اطلاق تاریخ بر کتاب‌های مشتمل بر حوادث و احوال آگاهی دقیقی نداریم اما ظاهرا کهنترین کتابی که نام تاریخ بر آن اطلاق شده است، کتاب التاریخ اثر عوانه ابن‌الحکم می‌باشد. بعضی از مورخان معنای تاریخ را بسیار گسترده دانسته‌اند و حتی آن را شامل شناخت احوال عالم از جمله
زلزله ،
سیل ،
کسوف و سایر پدیده‌هایی که انسان دخلی در آن نداشته هم دانسته‌اند. در برابر این گروه کسانی نیز چهار چوب تنگی برای تاریخ دانسته‌اند و آن را فقط مشتمل بر وقایع مشهور و حوادث سلاطین و دولت‌ها دانسته‌اند. از همین در بحث از تاریخ نگاری اسلامی در چنین حوزه وسیعی باید کاملا مراقب بود که تفاوت میان معنی و موضوع تاریخ محو نگردد.
منشا واژه تاریخ
درباره منشا واژه تاریخ روایتهایی در دست است که آن را با تعیین
مبدا تاریخ اسلام مرتبط دانسته‌اند. روایت رایجتر بطور کلی گفته‌اند که روزگارخلافت
عمر ابن خطاب به سال17 هجری تاریخ نهاده شد و هجرت پیامبر اسلام مبدا تاریخ گردید. مطابق روایتی از حمزه اصفهانی نخستین بار «یعلی بن امیه» به امیر یمن نامه‌ای تاریخ‌دار به
مدینه فرستاد و از آن زمان این کار مرسوم شد. بعضی از لغویان مانند
جوالیقی واژه تاریخ را غیر عربی دانسته‌اند.
اما به هر صورت تاریخ به معنای تعیین زمان ترد عرب پیش از اسلام شناخته شده و مرسوم بوده است و واژه‌های «ورخ و توریخ» در عربی بکار می‌رفته است. مسئله دیگری که باید به آن توجه داشت اینکه در قوم اعراب حوادث بزرگ مبدا تاریخ قرار می گرفتند مثل مرگ ولید بن مغیره ,
بازسازی خانه کعبه و
عام الفیل. بنابرین بیشتر محققان هجرت پیامبر به مدینه راکه حادثه ای بزرگ را مبدا تاریخ قرار گرفته‌اند.
تفاوت موضوع و مفهوم تاریخ
موضوع هر عام چیزی است که در آن از عوارض ذاتی آن علم بحث می‌شود و مفهوم صورتی از شی است که در ذهن حاضر می‌شود. با این نگرش بررسی تحولات گوناگونی که در حیات و
اندیشه آدمی رخ می‌دهد موضوع
علم تاریخ است و
مفهوم تاریخ صورت کلی از مجموع خصایص و صفات أن تحولات است. اگر انسان محور اصلی تاریخ باشد بی‌گمان شناخت قوا ،
حواس و
ادراکات انسانی و جلوه‌های بیرونی آن یعنی زندگی ، سیاست علوم ، آداب ، فنون و تحولات آن ، همه موضوع تاریخ برای همین انسان می‌تواند باشد.
پس تاریخ یکی از شیوه‌های احاطه یافتن بر کل انسانیت است و هرچه متعلق به زمان است از احوال ، اعمال و اندیشه‌ها نیز
موضوع تاریخ است. از طرفی تاریخ مکتوب ، توصیف همین تحولات و احوال از طریق ثبت و نگارش آنها است. اما تاریخ مکتوب ، کل تاریخ نیست بلکه آن بخشی از احوال و اندیشه‌هایی است که به ضبط آمده است. از أنجا که احوال و اندیشه‌هایی که موضوع تاریخ است همه در اطراف انسان می‌گردد، چنین می‌نماید که آنچه در دنیا رخ می‌دهد و تاریخ می‌گردد بی‌شباهت به یکدیگر نباشد و این نشانگر قانونمندی در تاریخ است و از نظریه قانونمندی فایده تاریخ بیرون کشیده می‌شود که یکی از بنیاد‌های
فلسفه تاریخ از دیدگاه
مورخان اسلامی است.
مباحث مرتبط با عنوان
