مقدمه
در ایران همانند دیگر نقاط جهان،
سنوزوییک از 65 میلیون سال پیش و پس از رخداد کوهزایى جهانى
لارامین آغاز شده است و شامل دو
دوره ترشیرى و
کواترنرى است. جدا از رویداد زمینساختى و تحولات ژئودینامیکى، از نگاه زیستى نیز مرز
مزوزوییک و سنوزوییک با ناپدید شدن خزندگان بزرگ،
آمونیتها،
بلمنیتها و بسیارى از موجودات ذرهبینى مشخص میشود.
رخداد لارامین یکى از رویدادهاى زمینساختى اثرگذار بر زمینشناسى ایران است که در اثر آن ضمن به همرسیدن صفحههاى جدا مانده و بسته شدن زمیندرز کهن (به جز مکران) حوضههاى رسوبى مستقل سنوزوییک ایران شکل گرفتهاند.
ترشیری در البرز
در
البرز، رخداد لارامین سبب شده است تا دامنه شمالى از دامنه جنوبى جدا شود به همین رو نهشتههاى سنوزوییک بخش شمالى ایران در دو حوضه رسوبى مستقل انباشته شدهاند. در بخش شمالى البرز،کهنترین نهشتههاى سنوزوییک، ردیفهاى دریایى
میوسن هستند که رخساره پاراتتیس دارند و نشانگر پیشروى دریایى میوسن پس از یک دوره خروج طولانى است. شرایط دریایى میوسن البرز شمالى، کم و بیش تا زمان کواترترنرى ادامه داشته است. در بخش جنوبى البرز، پس از دورههاى فرسایشى و انباشت آواریهاى
پالئوسن (کنگلومراى فجن) زمین با دریاى کم ژرفایى پوشیده شده که محل مناسبى براى تهنشست سنگآهکهاى نومولیتدار
ائـوسن پیشین، (سازند زیارت)، و توفیتهــاى سبز ائوسن میانـى ( سازند کرج) بوده است. در مرز ائوسن –
الیگوسن، رخداد زمینساختى پیرنئن موجب خروج گسترده البرز جنوبى شده است به همینرو سنگهاى الیگوسن و حتى نئوژن البرز جنوبى گسترش بسیار محدود دارند و اغلب ردیفهاى انباشته شده در حوضچههاى بین کوهى با شرایط اکسیدى هستند. رخداد زمینساختى مرز میوسن – پلیوسن (فاز آتیکن) ضمن اثرگذارى بر فراخاست و مورفوتکتونیک البرز، سبب شده تا نهشتههاى
پلیوسن البرز انباشتههاى کنگلومرایى (سازند هزار دره) باشند که در کوهپایههاى جنوبى البرز به ویژه در حد فاصل قزوین تا سمنان رخنمون دارند. همانند زمان پلیوسن، در زمان کواترنرى نیز شرایط رسوبى البرز جنوبى از نوع رودخانهاى سیلابى است که حاصل آن
فرسایش شدید بلندیها و پر شدن سریع گودیها است.
ترشیری در ایران مرکزی
در
ایران مرکرى ، بیشتر سنگهاى پالئوسن انباشتههاى کنگلومرایى حاصل از چرخههاى فرسایشى رخداد لارامین هستند. سنگهاى ائوسن گاهى نشانگر تکاپوهاى آتشفشانى و گاهى انباشتههاى فلیش گونهاند که در حاشیه قارهها انباشته شدهاند. عملکرد رخداد پیرنئن موجب برقرارى محیطهاى اکسیدى – قارهاى محدود شده به همینرو سنگهاى الیگوسن ایران مرکزى گسترش محدود دارند و بیشتر از نوع مارن – سنگ ماسه و کنگلومرا هستند (سازند سرخ پایینى) که رنگ سرخ دارند. پس از رخداد پیرنئن ، در اواخر الیگوسن بخش باخترى ایران مرکزى (قم، ماکو، آذربایجان، تفرش، کاشان 000) با دریاى پیشرونده الیگوسن - میوسن پوشیده شده است. سنگهاى این دریاى پیشرونده کربناتهاى سکویى نوع رمپاند (سازند قم) که در محیطهاى کمژرفا انباشته شدهاند و نشان میدهند که در این زمان (الیگوسن – میوسن ) قسمتهاى غربی ایران مرکزى زیر دریاى پیشروندهاى بوده است که به احتمال از زاگرس به این ناحیه آمده است. سنگهاى نئوژن ایران مرکزى انباشتههاى قارهاى – اکسیدى هستند و نشانگر آنند که از میوسن پیشین، با پسروى دریا، محیطهاى قارهاى حاکم شده که تا زمان پلیوسن و حتى کواترنر ادامه یافته است.
ترشیری در زاگرس
در
پهنه زاگرس سنگهاى پالئوژن به سه رخساره ساحلى (سازند ساچون)، سکویى (سازند جهرم) و ژرف (سازنده پابده) هستند که نشانگر شرایط و ژرفاى متفاوت محیط
رسوبگذارى پالئوژن زاگرس میباشند. در ائوسن میانى، در اثر رخداد پیرنئن، دریا از نواحى ساحلى و سکویى پس نشسته در حالى که در ترافها رخسارههاى ژرف سازند پابده به انباشت خود ادامه میدادهاند. سنگهاى الیگوسن – میوسن پیشین زاگرس، حتى در نواحى سکویى، کربناتهاى کم ژرفا است (سازند آسمارى) که به بازگشت دوبارة دریا و پوشیده شدن نواحى سکویى اشاره دارد. ردیفهاى میوسن پیشین – پلیوسن زاگرس (گروه فارس) معرف انباشتگى رسوبهاى همزمان با کوهزایى هستند که در یک دریاى پسرونده به سمت جنوب باخترى ته نشست شدهاند. خروج گسترده زمین در زمان پلیوسن سبب شده تا پسروى دریاى نئوژن، در زمان پلیوسن در بیشترین مقدار باشد به همین رو سنگهاى پلیوسن زاگرس انباشتههاى کنگلومرایى (سازند بختیارى) هستند.
ترشیری در کپه داغ
در شمال شرقی ایران (
کپه داغ) در آغاز سنوزوییک، رخداد لارامین همچنان سبب پسروى دریا و انباشت نهشتههاى قارهاى پالئوسن (سازند پسته لیق) شده است. ولى، از اواخر پالئوسن به طور محلى (سازند چهل کمان) و از ابتداى ائوسن به طور سراسرى محیط دریایى سازند خانگیران برقرار شده است. در مرز تقریبى ائوسن – الیگوسن، عملکرد رخداد پیرنئن سبب خروج گسترده و پس نشست دریا براى همیشه از کپه داغ گردیده به همین رو سنگهاى نئوژن این ناحیه، ته نشست قارهاى – اکسیدى هستند که گسترش بسیار محدود دارند.
ترشیری در مکران
در کوههاى شرق ایران، پس از رخداد لارامین، حوضههاى فلیشى شکل گرفتهاند که تا زمان ائوسن میانى دوام داشتهاند ولى در این زمان در اثر برخورد نهایى صفحههاى لوت و افغان، دریا به طور گسترده و براى همیشه به سمت جنوب پسروى کرده است. در حوضه مکران، نهشتههاى پالئوسن به رخسارههاى گوناگون خشکى، دریایى کم ژرفا و دریایى ژرفاند که به ویژه انواع ژرف آنها با
پوستههاى اقیانوسى همراهاند و بخشى از آمیزههاى رنگین
مکران را تشکیل میدهند. شرایط و ژرفاى دریاى ائوسن مکران تغییرات زیاد داشته است به همین لحاظ واحدهاى سنگچینهاى ائوسن به رخساره و نامهاى گوناگوناند که گاهى با سنگهاى پالئوسن و گاهى با سنگهاى الیگوسن پیوند دارند. نهشتههاى الیگوسن مکران رخساره
شیلى – ماسهاى فلیشگونه (واحد انگوران) دارند که پس از رخداد الیگوسن میانى (رویداد ساوین) ته نشست شدهاند و رسوبگذارى آنها تا میوسن ادامه داشته است. نهشتههاى میوسن بالایى مکران، رسوبهاى مارنى ژیپسدار، سنگ ماسه، شیل و کنگلومرا است که به نام گروه و یا واحد مکران نامگذارى شدهاند. تغییرات محلى رخسارهها سبب شده تا گاهى براى ردیفهاى میوسن بالایى- پلیوسن مکران از نامهایى همچون کنگلومراى پالمى و یا واحد تاهتون استفاده شود. جدا از سنگ ماسههاى سست کمسیمان، بخشى از انباشتههاى پلیوسن مکران کنگلومرایى با قطعات بزرگ است که گاهى واحد نهنگ و گاهى کنگلومراى تلخاب نام دارند.
نهشته های کواترنری و ترشیری
نهشتههاى کواترنرى ایران، به طور عمده رودخانهاى – سیلابى هستند که پهنههاى آبرفتى جوان را میسازند. با وجود این در حوضه و حاشیه خزر، نهشتههاى کواترنرى دریایى است. در ضمن، در پارهاى نقاط ایران سنگهاى کواترنرى از نوع روانههاى
بازالتى ، پادگانههاى دریایى، نهشتههاى بادى و رسوبهاى کویرى است.
جدا از انباشتههاى رسوبى، در نتیجه فشارش و تنشهاى وابسته به دو رخداد کوهزایى آلپ میانى و پایانى، بخشى از سنگهاى سنوزوییک ایران معرف تکاپوهاى ماگمایى هستند که به صورت روانهها و خاکسترهاى آتشفشانى و یا تودههاى نفوذى، به ویژه در صفحه ایران رخنمون دارند. فراوانى سنگهاى ماگمایى سنوزوییک به اندازهاى است که از این دوران به عنوان «دوران ماگماتیسم» ایران یاد میشود که گاهى، به ویژه در زمان ترشیرى، تکاپوهاى آتشفشانى همراه با فلززایى است به همین رو از ترشیرى ایران به عنـوان « دوره فلزى» نیز یاد میشود.
مقالات مرتبط با عنوان: