برنج (با نام علمی Oryza Sativa) یکی از مهمترین غلات و از گیاهان علفی مهم در قاره آسیاست. برنج از خانواده گرامینهها (گندمیان) بوده، دارای انواع یک ساله و چند ساله میباشد. دانه برنج و فراوردههای بدست آمده از آن تقریبا 40 درصد غذای مورد نیاز نصف مردم دنیا را تشکیل میدهند. |
مشخصات گیاه برنج
ساقه برنج راست ، استوانهای و جز در قسمتی که گرهها وجود دارند تو خالی است. ارتفاع ساقه به 60 تا 200 سانتیمتر میرسد. برنج علاوه بر ساقه اصلی ، 4 تا 5 ساقه فرعی دارد. برگهای برنج به صورت متناوب در دو ردیف در دو طرف ساقه قرار گرفتهاند. برگ برنج دارای
غلاف ،
پهنک ،
زبانک و
گوشوارک است. همچنین برنج مانند گندم ، دارای
گل آذین خوشهای میباشد که دانهها در آن قرار میگیرند.
برخلاف
سنبلچههای گندم و
جو و
ذرت که فشرده و نزدیک به هم هستند، سنبلچههای برنج به صورت غیر فشرده روی محورهای اصلی و فرعی گل آذین قرار میگیرد. میوه برنج دارای غلافی سفید رنگ ، قهوهای ، کهربایی ، قرمز یا بنفش است که این میوه را به همراه غلاف آن ،
شلتوک مینامند. برای قابل استفاده شدن برنج برای انسان ، باید شلتوک را پوست کنند، یعنی غلاف را از دانه جدا نمایند.
کشت برنج
کشت برنج در نقاط مختلف
شواهد نشان میدهند که تقریبا 4000 سال قبل از میلاد ، در کشورهای
هند و
چین ، کشت برنج متداول بوده است. پس از گندم ، برنج دومین غله مهم در دنیا به حساب میآید. نزدیک به 90 درصد سطح زیر کشت و تولید برنج متعلق به کشورهای خاور دور میباشد. بیش از نصف محصول برنج هم در دو کشور هند و چین تولید میشود. بطور کلی ، کشورهای گرمسیری و نیمه گرمسیری برمه ، تایلند ، ویتنام ، لائوس ، اندونزی ، فیلیپین ، پاکستان ، هند ، آمریکا ، ژاپن ، ایتالیا ، مصر ، چین ، برزیل ، کوبا ، مکزیک و استرالیا از تولید کنندگان برنج به شمار میآیند.
کشت برنج در ایران
کشت برنج در ایران در نواحی شمالی بویژه
رودسر و
استان خوزستان تاریخچه طولانی دارد. شواهد نشان میدهد که این محصول در این ناحیه قرنها پیش از میلاد مسیح و در زمان
هخامنشیان رواج داشته است. البته امروزه با توجه به رشد روز افزون جمعیت ایران ، تولید داخلی برنج پاسخگوی نیاز مردم نیست و به همین دلیل ، مقادیر قابل توجهی از این محصول از خارج وارد میشود.
انواع برنج
برنجهای یک ساله در شرایط مساعد آب و هوایی قادرند رشد مجدد خود را پس از برداشت محصول اول ، آغاز نمایند و محصول دوم و گاهی حتی تا چند سری ، محصول تولید کنند. برنجهای وحشی یک ساله در نقاط مرتفع یا باتلاقهای غیر دائمی کم عمق رشد میکنند. برنجهای یک ساله کلا نسبت به کم آبی مقاومترند. برنجهای وحشی چند ساله اغلب در مناطق پست و باتلاقهای دائمی کشت میشوند.
شرایط مناسب برای کشت برنج
- دما: میانگین دمای مورد نیاز برنج هنگام رشد باید بین 20 تا 37 درجه سانتیگراد باشد. پایین بودن دما در اوایل فصل زراعی یا آبیاری مزرعه با آب سرد سبب میشود که زمان رسیدن دانهها به تأخیر افتد. بالا بودن دما هم موجب کاهش تعداد سنبلچههای بارور و وزن دانهها میشود.
- نور: نور هم یکی از عوامل مؤثر در رشد گیاه است. شدت نور در اوایل فصل زراعی شاید عامل محدود کنندهای برای رشد برنج به حساب آید. اما با نزدیک شدن به پایان فصل زراعی ، بویژه موقع تشکیل خوشه ، رقابت برای جذب نور بین بوتهها افزایش مییابد.
- رطوبت: مناسبترین میزان رطوبت برای گلدهی گیاه برنج ، 70 تا 80 درصد است. رطوبت کمتر از 40 درصد ، عامل بازدارندهای برای گلدهی گیاه به شمار میرود. وزش باد و ریزش باران و تگرگ ، در زمان گلدهی زیانبار است. همچنین بارندگی موقع برداشت محصول هم عملیات مربوط به خشک شدن محصول را به تأخیر میاندازد. برنج ، کلا گیاه آب دوستی به شمار میرود، ولی آبزی نیست. چون ریشه گیاهان آبزی قادر نیست که تارهای کشنده و ریشههای فرعی تولید کند. در حالی که ریشه برنج هم تار کشنده و هم ریشه فرعی دارد.
- آب: آب مورد نیاز برنج از سایر غلات بیشتر است. هشتاد درصد آب مورد نیاز محصول برنج تولید شده در جهان بویژه در نقاط استوایی ، از آب باران تأمین میگردد. 20 درصد باقی مانده را از آب رودخانه و آب چاه تأمین مینمایند. نتایج بدست آمده نشان داده که اگر دمای آب کمتر از 19 درجه سانتیگراد باشد، زمان رسیدن دانه به تأخیر میافتد. اگر هم از 30 درجه بیشتر باشد، گسترش ریشه و میزان عملکرد گیاه برنج به دلیل محدود بودن اکسیژن موجود در آب ، کم میشود و بازدهی گیاه کاهش مییابد.
- خاک: برنج در خاکهای مختلف ، از فقیر تا غنی که تنها آب مورد نیاز گیاه تأمین باشد به عمل میآید. البته مقدار آب مصرفی در خاکهای سبک بیش از خاکهای سنگین است. مناسبترین خاک برای کشت برنج ، خاک رسی با لایه غیر قابل نفوذ در عمق 50 تا 150 سانتیمتری و همراه با مقدار زیادی مواد آلی است. برنج اصولا نسبت به شوری خاک و شوری آب مقاوم است. در صورتی که آب کافی برای شستشوی نمک خاک وجود داشته باشد، میتوان از برنج برای اصلاح خاکهای شور استفاده نمود.
|
کشت برنج
- روش مستقیم: بذر را مستقیما داخل خاک آماده میکارند.
- روش نشاء: بذر خیس شده را داخل زمین مخصوصی به نام خزانه میکارند و سپس ، بوته یا نشای بدست آمده را به زمین اصلی مزرعه منتقل مینمایند.
کود مورد نیاز برنج
برنج ، همچون دیگر غلات نسبت به
نیتروژن واکنش خوبی از خود نشان میدهد. همچنین نیتروژن را به صورت
آمونیوم و
نیترات جذب میکند. از طرف دیگر ، کودهای فسفردار ، رشد ریشه و مقاومت گیاه را در برابر بیماریها و کودهای پتاسیمدار ، انتقال مواد فتوسنتزی از برگ به اعضای دیگر گیاه بویژه دانه ، و نیز استقامت بوتهها را افزایش میدهند.
بیماریها و آفات برنج
بلاست ساقه برنج
این بیماری را قارچی به نام Pyricularia oryzae ایجاد میکند. یکی از مخربترین بیماریهای گیاه برنج است که با خشکاندن، شکستن و خواباندن ساقه قادر است میزان تولید برنج را به میزان چشمگیری کاهش دهد. سمپاشی مزرعه با
سولفات مس و ترکیبات آلی جیوه در کنترل این بیماری تا حدی مؤثرند.
پوسیدگی طوقه برنج
این بیماری که به
ژیگانتیسم هم معروف است، بوسیله
قارچ Gibberia fugikuria ایجاد میشود که این قارچ ، سبب رشد فوقالعاده ساقه و نازک شدن آن و در نهایت مرگ بوته برنج میشود. دمای بیش از 20 درجه سانتیگراد بویژه در لایه بالایی خاک میتواند شرایط مساعد برای فعالیت این قارچ را فراهم نماید. ضد عفونی نمودن بذر با اگروزان میتواند خسارت ناشی از این قارچ را کاهش دهد.
برداشت محصول
زمان برداشت با توجه به دما معمولا از ماههای مرداد و شهریور شروع شده و تا اواخر آبان یا اوایل آذر ادامه مییابد. هنگام برداشت محصول ، باید 80 درصد دانههای غلافدار (شلتوک) واقع در بخش بالایی خوشه و برگها زرد شده و دانهها سخت شده باشند. دانهها معمولا یک تا دو هفته از آغاز زرد شدن برگها سخت میشوند. البته درصد رطوبت شلتوک هم معیاری برای برداشت محسوب میشود. میزان رطوبت شلتوک باید بین 20 تا 35 درصد باشد. در برخی کشورها از جمله ایران ، برداشت محصول را با استفاده از داس انجام میدهند. خوشههای بریده را دسته دسته میکنند و میگذارند تا خشک شود. پس از خشک شدن، برنج برای مراحل دیگر آماده است.
خواص برنج
بیرونیترین لایه برنج
پریکارپ نام دارد که بسیار سخت و شفاف است. پوست دانه زیر این بخش قرار گرفته که از لحاظ پروتئین و
چربی غنی ، ولی از نظر نشاستهای فقیر است. پس از پوست ،
لایه آلورن هست که جزء
آندوسپرم میباشد. بنابراین ضمن عمل پوست کنی ، بخش عمدهای از مواد مغذی برنج از دست میرود. اکثر مردم آسیا از برنج تغذیه میکنند. این ماده غذایی کامل نیست، چون میزان پروتئین و
اسید آمینه آن خیلی کم است. برنج
گلوتن ندارد، پروتئین عمده آن اوریزنین (oryzenin ) میباشد.
ترکیب اصلی برنج ، نشاسته است که عمدتا در آندوسپرم قرار گرفته است. برنجهایی که
آمیلو پکتین بیشتری دارند لعاب بیشتری داده و انبساط آنها موقع پخت کم است. برنج را پس از جوشاندن و دم کردن، همراه با
گوشت ،
ماهی و انواع سبزی میل میکنند. در تهیه نشاسته ،
شیرینی هم از آن استفاده میشود. البته در کشورهایی که انحصارا از برنج به عنوان غلات خود استفاده میکنند، بیماریهای مختلف
سوء تغذیه از جمله
بری بری ، کاهش رشد افراد ، کاهش توان نیروی کار دیده میشود. برنج را باید همراه با سایر غلات مصرف نمود. چون مصرف آن به تنهایی تمام نیازهای غذایی بدن را بر آورده نمیسازد.
مباحث مرتبط با عنوان