نگاه اجمالی
تاریخ و تاریخ نگاری یکی از مواردی بوده که در تمدن اسلامی به آن اهمیت داده میشده است. عدهای تاریخ را برای عبرت آموزی و عدهای برای ثبت جنگها و فتوحات مینوشتند اما در هر حال از روشهایی متفاوت برای نوشتن تاریخ استفاده میکردند. عدهای تاریخ را به روش روایی و عدهای به روش ترکیبی و عدهای به روش تحلیلی نگاشتهاند.
روش روایی
در روش روایی روایات مختلف درباره یک حادثه و واقعه تاریخی با درج اسناد در کتاب تاریخ آورده میشود. روش روایی تاریخ نگاری از همان اوایل تاریخ اسلام آغاز گردید. زمانی که میخواستند سیره و احکام پیامبر را بنویسند تاریخ نگاران روایات مختلف را ضبط کردند بدون آنکه در آن دخل و تصرفی داشته باشند. بنابر این روایان و اخباران اولین مورخان عصر اسلامی محسوب میشوند که روایاتی متناسب با موضوع مورد بحث گرد آورند.
از اولین گروه محدثانی که به
سیره پیامبر پرداختند، روایات آنرا گرد آوردند و نوشتند و آثارشان طیعه تاریخ نگاری روایی به شمار میرود میتوان به «ابانبنعثمان ، عروﺓبنزبیر، شرحبیلبنسعد و محمدبنمسلم زهری» اشاره کرد که بنیان گذاران مکتب تاریخ نگاری مدینه و هم آغاز کنندگان روش روایی به شمار میروند. اما برجستهترین نماینده روش تاریخ نگاری روایی ،
محمد بن جریرطبری است که در تاریخ نویسی بر سلسله ژوات تاکید میورزید و از نقادی روایات خودداری میکرد. روش تاریخ نگاری روایی بیشتر در آثار مورخان دوره اسلامی به چشم میخورد در واقع آنها باور نداشتند که یکی از وظایف آنها در تاریخ نگاری علاوه بر روایت بررسی و تحلیل عقلانی انها نیز هست.
روش ترکیبی
مراد از روش ترکیبی آن است که مورخ به جای ذکر روایات مختلف از راه مقایسه و ترکیب و ایجاد سازگاری میان آنها واقعه مذکور را طی یک روایت توضیح دهد. در حقیقت روش ترکیبی مربوط به دوره تالیف تاریخی است. البته کار مورخ در روش ترکیبی بسیار مشکل است و مورخ باید بر مسائل تاریخی احاطه داشته باشد تا بتواند از ترکیب روایات به حقیقت و واقعیت نزدیک گردد. و این باعث میشود تا بعضی روایات حذف گردند.
آغاز این روش تاریخ نگاری مشخص نیست اما در سال 279 هجری کتاب فتوح البلدان بلاذری به این روش نگاشته شده است. از دیگر کتابهایی که به روش ترکیبی نگاشته شده میتوان به «
اخبار الطوال دینوری ( 282 هجری )،
تاریخ یعقوبی ، تاریخ دمشق ابن قلانسی ، المنتظم ابن جوزی ،
تاریخ الکامل ابن اثیر و
تاریخ طبرستان ابن اسفندیار» اشاره کرد.
روش تحلیلی
در این روش مورخ در کنار نقل روایات غالباً ترکیبی ، به تحلیل ، تبیین و بررسی علل و نتایج آن میپردازد. اگر چه در تاریخ نگاری اسلامی نمیتوان تاریخی تحلیلی که کاملا مصداق این تعریف باشد پیدا کرد اما بعضی تواریخ را میتوان یافت که دیدگاههای تحلیلی در آنها دیده میشود. از جمله آثاری که میتوان در زمره آثار تحلیلی قرار داد میتوان به «تجارب الامم ابو علی مسکویه»
اشاره کرد آنچه کتاب تجارب الامم را ممتاز کرده دیدگاه مسکویه نسبت به تاریخ و هدف از آن و نیز روش استدلال و نگرش فلسفی اوست.
دیدگاه او در تاریخ عملی و اخلاقی بوده و تاریخ بشر را آزمایشگاهی برای تحصیل تجربه میدانسته است. کتاب تاریخ بیهقی هم مدر زمره آثار تحلیلی قرار میگیرد. بیهقی به تحلیل جزئیات بعضی حوادث توجه داشته و آگاهانه بدان پرداخته است. ار جمله در داستان
بر دار کردن حسنک وزیر ،
بیهقی به تحلیل اوضاع و احوال دربار
غزنویان و مقایسه آن با
احوال برمکیان و قتل آنان پرداخته است.
منابع
تاریخ نگاری در ایران : جمعی از نویسندگان ، ترجمه یعقوب آژند، نشر گستره
تاریخ نگاری در اسلام : سید صادق سجادی ، انتشارات سمت
تاریخ تاریخ نگاری در اسلام : فرانسس روزنتان ، ترجمه اسدالله آزاد ، انتشارات آستان قدس رضوی
تاریخ در ترازو : عبدالحسین زرین کوب ، انتشارات امیر کبیر