دید کلی
در دوره زمامداری
ناصرالدین شاه قاجار بر ایران امتیازات زیادی برای بیگانگان داده شد که همه آنها نتیجه شومی برای ایران داشته است از جمله امتیازات شوم ، امتیاز تنباکو بود که به سرگرد «
جرالد تالبوت» «Gerald Talbot» تبعه بریتانیا داده شد. اعتای این امتیاز واکنش‌های داخلی و خارجی زیادی در پی داشت و اعتراض مردم ، علنا و تجار نهایتاً منجر به الغای آن گردید.
مفاد امتیار تنباکو
بر اساس این امتیاز که در 8 مارس 1890 برابر با 1307 هجری قمری بین ناصرالدین شاه و میجر تالبوت امضا گردید امتیاز انحصار خرید و فروش
توتون و
تنباکو در سراسر قلمرو شاهنشاهی ایران به مدت پنجاه سال به تالبوت واگذار گردید و در عوض صاحب امتیاز تعهد نمود که سالانه 15000 لیره انگلیسی به خزانه شاهنشاهی بپردازد به علاوه 25 درصد سود ویژه. به موجب ماده 5 «حمل و نقل توتون و تنباکو در ممالک ایران بدون اجازه صاحبان این امتیاز ممنوع است مگر آنچه مسافرین برای استعمال یومیّه خودشان همراه داشته باشند.»
واکنش مردم، علما و تجار
امتیاز تنباکو زیان بخشترین امتیازی بود که از طرف ناصرالدین‌شاه اعطا گردیده بود. امتیاز تالبوت به هر شهر و شهرکی که در آنجا تنباکو کاشت و برداشت می‌شد گزند می‌رساند. با اعتای این امتیاز در واقع هزاران بازرگان و خرده فروش تنباکو به یک کمپانی بیگانه فروخته می‌شدند. این مسئله باعث شد تا اعتراضات زیادی برای این امتیاز صورت گیرد. تاجران منافع خود را در خطر می‌دیدند و روحانیون اجرای این امتیاز را به منزله استیلای بیگانگان می‌دانستند و این مورد باعث شد تا این دو طبقه قدرتمند وجه اشتراکی داشته باشند و به هم نزدیک گردند.
احساسات مردم تبریز در مورد این امتیاز بخصوص تندتر بود.
تبریز شبیه بود به جنگی نفت آلوده که کمترین جرقه‌ای آن را به آتش می‌کشید حتی جان مظفر‌الدین میرزا ولیعهد ایران در تبریز را خطری جدی تهدید می‌کرد. مجتهدهای تبریز علیه کمپانی وعظ می‌کردند و در
ماه محرم دسته‌های عظیم عزاداران حتی در صدد قتل عام مسیحیان در آمدند.
در
شیراز نیز شایع کرده بودند که امتیاز تنباکو صدها تاجر را ورشکسته و بیکار خواهد کرد و بهای تنباکو افزایش خواهد کرد و بیگانگان به ایران خواهند تافت. شبیه چنین اعتراضهایی در پایتخت نیز در جریان بود و مجموعه این عوامل ناصرالدین‌شاه و صدر اعظمش امین السلطان را در تنگنا قرار داده بود.
واکنش دولت روسیه
پس از چند روز از امضای امتیازنامه وزیر مختار روس در ایران اعتراض رسمی کتبی خود علیه
امتیاز تالبوت را تسلیم وزیر امور خارجه کرد و تقاضای الغای امتیاز نامه را نمود. از نظر روسیه امتیاز تالبوت به تاجرتن روس ضرر و زیان فراوان وارد خواهد ساخت. از طرفی دیگر
سفارت روسیه استدلال می‌کرد که امتیاز نامه تالبوت ناقض
عهد نامه ترکمنچای است زیرا بر خلاف تعهدات ایران در آن عهد نامه به یک کمپانی خارجی امتیاز انحصاری واگذار گردیده که این باعث شده است تا رعایای روسیه از تجارات آزاد در ایران محروم گردند. وزیر مختار روس در ادامه تمام رعایای روسیه را آگاه کرد که می‌توانند وجود امتیازنامه تنباکو را نادیده بگیرند و بی‌هیچ مانعی به خرید و فروش تنباکو بپردازند.
فتوای میرزای شیرازی
در سراسر پاییز و زمستان هر روز در شهرها و پایتخت آشوب و فتنه بر پا می‌شد. مجتهدهای سرشناس به شاه عرض حال دادند و گفتند از آنجا که قرآن مسلمانان را از قبول نفوذ کافران منع کرده است لذا شاه ایران باید از قبول این بدعت امتناع ورزد. به دنبال این تهدید حاج
میرزا حسن شیرازی مجتهد سامره فتوایی صادر کرد تحت عنوان «
الیوم استعمال توتون و تنباکو در حکم مهاربه با امام زمان است» این فتوا اثر فوق‌العاده‌ای داشت و در سراسر ایران فتوایش را با انضباطی قابل ملاحظه گردن نهادند.
الغای امتیاز
در میان موج تظاهرات و شورشهای مردم ایران فتوای میرزای شیرازی مبارزه علیه امتیاز تنباکو را تکمیل کرد. مردم در سراسر ایران دستور میرزای شیرازی مبنی بر عدم استعمال توتون و تنباکو را پذیرفتند حتی در قصر ناصرالدین‌شاه زنان حرم از آماده ساختن تنباکو برای شاه استنکاف ورزیدند. علاوه بر فشارهای داخلی ، دولت روسیه هم شدیداً به امتیاز تالبوت اعتراض می‌کرد و این در حالی بود که دولت انگلیس برای حمایت از کمپانی برنامه مشخص نداشت. مجموعه این عوامل باعث شد تا ناصرالدین‌شاه در 28 دسامبر 1891 رسماً امتیاز نامه را الغا نماید و این مطلب را رسماُ به روحانیون ، تجار و مردم اعلام نمود.
منابع
- تاریخ بیداری ایرانیان ، ناظم السلام کرمانی
- روس و انگلیس در ایران ، فیروز کاظم زاده، انتشارات کتابهای حبیبی، 1354
- تاریخ ایران دوره قاجاریه ، گرنت واتسن ، ترجمه وحید مازندرانی ، انتشارات امیرکبیر
- ایران در دوره قاجاریه ، علی اصغر شمیم ، انتشارات علمی فرهنگی
همچنین ببینید
