استخر نام یکی از مشهورترین شهرهای تاریخی
ایران بوده؛ شهری بسیار بزرگ و قدیمی که در 12 فرسخی شمال شرقی
شیراز (6 کیلومتری تخت جمشید)داشته قرار دارد.
مورخین بنیانگذار این شهر را «استخر»، پسر تهمورث پیشدادی، یا پارس، پسر پهلو، دانسته‌اند. شاید نیز به دلیل وجود آبگیر یا تالاب بزرگی در آن منطقه، نام آن را استخر نهاده باشند.
پیش از اسلام، استخر پایتخت بسیاری از پادشاهان ایران بوده و به دلیل وجود معادنی مانند
نقره و
آهن همواره مورد توجه بوده است. علاوه بر سه قلعه بسیار مستحکم موسوم به «سه گنبندان»، عبادتگاهی به نام مسجد سلیمان نیز از مشهورترین بناهای این شهر بوده است. بنابر برخی متون و روایات، این عبادتگاه را
حضرت سلیمان علیه السلام به جای آتشکده ساخته بود، که در آتش‌سوزی بزرگی پیش از اسلام ویران شد.
استخر یک بار به دست
اسکندر مقدونی و بار دیگر هنگام فتوحات اسلامی (در سال 18 هجری) و آخرین بار در دوران حک.مت
آل بویه (در قرن چهارم هجری) مورد حمله قرار گرفت. پس از آن، با رشد و گسترش شیراز از رونق آن کم شد و رو به ویرانی نهاد، و امروزه تنها می‌توان خرابه‌های آن را در منطقه مرودشت
استان فارس مشاهده کرد.
در متون عربی، نام این شهر به صورت «اصطخر» و «اسطخر» و گاه با حذف الف آغازین آن، به صورت ستخر یا صطخر به کار رفته است.
منابع:
معجم البلدان، ج 1، ص249؛ لغتنامه دهخدا؛ فرهنگ معین؛ بحارالانوار، ج 10، ص 45، مروج الذهب ج 2، ص 354
