ابوبکر محمد بن ثابت خجندی
«وفات 483 ق / 1090 م»
ابوبکر محمد بن ثابت خجندی، نخستین فرد شناخته شده از این خاندان است که در مرو روزگار میگذراند و در آنجا تدریس و موعظه میکرد.
نظام الملک وزیر ملکشاه، او را برای تدریس در مدرسه نظامیه
اصفهان که به صدریه موسوم بود و خود آن را تاسیس کرده بود، تعیین نمود. محمد بن ثابت به زودی در اصفهان مقام بلندی یافت. نظام الملک به مجالس وعظ او میرفت و بیشتر اوقات با او دیدار میکرد ( ابن اثیر:
الکامل، ج 10، ص 366 و 367 (). به تدریج ، پیشوایی
شافعیان به دست ابوبکر افتاد. وی حدیث را از پدرش ابو محمد ثابت حسن و ابوالحسن علی بن احمد استرابادی و عبدالصمد بن نصر عاصمی فرا گرفت . استاد او در فقه، ابوسهل احمد بن علی ابیوردی بود. وی افزون بر فقه، در اصول، حدیث و نیز در وعظ دستی توانا داشت. ابوبکر محمد دانشجویان بسیاری را تعلیم داد و آوازه علمی او به زودی در ممالک اسلامی پراکنده شد. گروهی ، از جمله
ابوالقاسم اسماعیل بن محمد بن فضل طلحی و
ابومنصور محمد بن احمد بن عبدالمنعم بن فاذشاه و احمد بن فضل ممیز و چند تن دیگر از محدثان ، از او حدیث آموختند و روایت کردند. محمد بن ثابت در
ذیقعده 483 ق / دسامبر 1090 م درگذشت.
شاگردان او در فقه، ابوالعباس بن رطبی و
ابوعلی حسن بن سلمان اصفهانی و ابو جعفر بن مشاط از فقیهان برجسته شاخصی بودند. ابن جعفر پس از استفاده از محضر محمد بن ثابت به
ری رفت و در آنجا به تدریس مشغول شد. از شاگردان دیگر او عبدالکریم بن احمد، مشهور به ابن وزان و
سلیمان رازی بودند. محمد بن ثابت را آثاری بود که از آن میان از روضه المناظر و زواهرالدرر فی نقض جواهر النظر یاد شده است.