مقدمه کلی
آلایندهها بر حسب
ترکیب شیمیاییشان ، به
دو گروه آلی و معدنی تقسیم میشوند. ترکیبات آلی حاوی
کربن و
هیدروژن هستند. برخی از ذرات آلی که بیش از سایر ذرات آلی در
اتمسفر یافت میشوند، عبارتند از:
فنلها ، اسیدهای آلی و الکلها. معروفترین ذرات معدنی موجود در اتمسفر عبارتند از
نیتراتها ، سولفاتها و فلزاتی مانند
آهن ،
سرب ،
روی و
وانادیم.
منابع آلایندهها
هوا دارای آلایندههای طبیعی نظیر هاگهای قارچها ، تخم گیاهان ، ذرات معلق نمک و دود و ذرات غبار حاصل از آتش جنگلها و فوران آتشفشانهاست. همچنین هوا حاوی
گاز منوکسید کربن تولید شده به شکل طبیعی (CO) حاصل از تجزیه متان (CH
4) و
هیدروکربنها به شکل
ترپنهای ناشی از درختان کاج ، سولفید هیدروژن (H
2S) و متان (CH
4) حاصل از تجزیه بیهوازی مواد آلی میباشد.
منابع آلایندهها را بطور کلی میتوان در چهار گروه اصلی طبقه بندی کرد: شامل وسائط نقلیه موتوری ، وسائط نقلیه هوایی ، ترنها ، کشتیها و هر نوع استفاده و یا تبخیر بنزین ، در بر گیرنده تامین انرژی و حرارت لازم برای مقاصد مسکونی ، تجاری و صنعتی ، نیروگاههای مولد برق که با نیروی بخار کار میکنند، مانند
صنایع شیمیایی ، متالوژی ، تولید
کاغذ و
پالایشگاههای تصفیه نفت ، شامل زایدات ناشی از مصارف خانگی و تجاری ، زایدات
زغال سنگ و خاکستر باقیمانده از سوزاندن بقایای کشاورزی.
هیدروکربنها
ترکیبات آلی که تنها دارای هیدروژن و کربن هستند، به نام
هیدروکربن نام میگیرند که بطور کلی به دو گروه
آلیفاتیک و آروماتیک تقسیم میشوند.
هیدروکربنهای آلیفاتیک
گروه هیدروکربنهای آلیفاتیک شامل
آلکانها ،
آلکنها و
آلکینها هستند. آلکانها عبارتند از: هیدروکربنهای اشباع شده که در واکنشهای فتوشیمیایی اتمسفر نقش ندارند. آلکنها که معمولا به نام
اولفینها خوانده میشوند، اشباع نشده هستند و در اتمسفر از لحاظ فتوشیمیایی تا حدودی فعالاند. این گروه در حضور نور خورشید با اکسید نیتروژن در غلظتهای زیاد واکنش نشان میدهند و آلایندههای ثانوی مانند پراکسی استیل نیترات (PAN) و ازن (O
3) را بوجود میآورند. هیدروکربنهای آلیفاتیک تولید شده تا حدود (326mg/m
3) برای سلامت انسان و جانوران خطرساز نیست.
هیدروکربنهای آروماتیک
هیدروکربنهای آروماتیک که از لحاظ بیوشیمیایی و بیولوژیکی فعال و برخی از آنها بالقوه
سرطانزا هستند، یا از
بنزن مشتق شدهاند و یا به آن مربوط میشوند. افزایش میزان ابتلا به سرطان ریه در نواحی شهری به هیدروکربنهای چند هستهای خارج شده از
اگزوز اتومبیلها نسبت داده شده است.
بنزوپیرین ، سرطانزاترین هیدروکربنهاست. بنزاسفنانتریلین ، بنزوانتراسین و کریزین هم مواد سرطانزای ضعیفاند.
منابع هیدروکربنها
میللنگها و کاربراتورها ، بیشترین درصد آزادسازی هیدروکربنها را به خود اختصاص دادهاند. تجهیزات سوزاننده مکمل که با
کاتالیست کار میکنند، هیدروکربنها را آزاد کرده و منوکسید کربن را سوزانده و تولید
CO2 و آب مینمایند.
تکنولوژی کنترل هیدروکربنهای متصاعد شده از منابع ساکن
تکنولوژی کنترل هیدروکربنهای متصاعد شده از منابع ساکن عبارتند از:
خاکستر سازی ، جذب ، تراکم و جایگزین نمودن سایر مواد. فرآیند خاکسترسازی با دستگاههای سوزاننده مکمل و دستگاههای سوزاننده مکمل کاتالیستی صورت میگیرد. جذب سطحی توسط کربن فعال صورت میگیرد و جذب هیدروکربنها بوسیله
یک محلول شوینده در برجهای سینیدار ، شویندههای جت و برجهای آکنه ، برجهای پاشنده و شویندههای ونتوری صورت میگیرد.
منوکسید کربن
گاز منوکسید کربن ،
بیرنگ ، بیمزه و بیبو است و در شرایط عادی از لحاظ شیمیایی بیاثر و طول عمر متوسط آن در اتمسفر حدود 2.5 ماه است. در حال حاضر مقدار منو اکسید کربن در اتمسفر بر روی اموال انسانی ، گیاهان و اشیا بیاثر یا کماثر است. در غلظتهای زیاد منو کسید کربن ، به علت تمایل زیاد به جذب هموگلوبین میتواند در متابولیسم تنفسی انسان بطور جدی اختلال ایجاد نماید.
غلظت منوکسید کربن در نواحی متراکم شهری که ترافیک سنگین و حرکت خودروها کند است، به میزان قابل توجهی افزایش مییابد.
منابع کربن ، منوکسید کربن طبیعی و انسانی هستند. طبق گزارش آزمایشگاه ملی آرگون ، در اثر
اکسیداسیون گاز متان حاصل از مرگ گیاهان سالانه 13.2 میلیون تن CO وارد طبیعت میشود. منبع دیگر تولید این
ماده ، متابولیسم انسانی است بازدم شخصی که در حال استراحت است بطور تقریبی حاوی CO ، 1ppm است.
استانداردهای کنترل منوکسید کربن
آنگاه که مقدار منوکسید کربن در مدت زمان کوتاهی به حد مرگبار میرسد و شرایط اضطراری میشود، برای مقابله با چنین شرایطی که مقدار CO بطور متوسط در مدت زمان 8 ساعت به (46mg/m
3 (40ppm میرسد،عملیات شدید کنترلی انجام میشوند که عبارتند از: متوقف ساختن کارخانههای صنعتی و مسدود نمودن جادههایی که در آنها معمولا ترافیک سنیگن وجود دارد.
جذب سطحی ، جذب ، میعان و احتراق روشهای فنی کنترل CO هستند.
اکسیدهای گوگرد
این اکسیدها شامل 6 ترکیب مختلف گازی هستند: منوکسید سولفور (SO) ، دیاکسید سولفور (SO
2) ، تریاکسید سولفور (SO) تترا اکسید سولفور (SO
4) ، سکو اکسید سولفور (SO
2) و هپتو اکسید سولفور (S
2O
7). در مطالعه آلودگی هوا ، دیاکسید سولفور و تریاکسید سولفور حائز بیشترین اهمیت است. با توجه به پایداری نسبی SO
2 در اتمسفر این کار میتواند به عنوان یک عامل
اکسید کننده و یا
احیا کننده وارد عمل شود.
SO
2 که با سایر اجزای موجود در اتمسفر به شکل فتوشیمیایی یا کاتالیستی وارد واکنش میشود، میتواند قطرات
اسید سولفوریک (H
2SO
4) و نمکهای اسید سولفوریک را تولید بکند. SO
2 با
آب وارد واکنش شده ، تولید سولفورو اسید مینماید. این اسید ضعیف با بیش از 80% SO
2 آزاد شده در اتمسفر ناشی از فعالیتهای انسانی به سوزاندن سوختهای
جامد و فسیلی مربوط میشود.
استانداردهای کنترل اکسیدهای سولفور
روشهای گسترده جهت کنترل اکسید سولفور عبارتند از:
بکارگیری سوختهای دارای گوگرد کمتر ، جداسازی گوگرد از سوخت ، جایگزین ساختن منابع انرژیزای دیگر ، تبدیل زغال سنگ به مایع یا گاز ، پاکسازی محصولات حاصل از احتراق.
اکسیدهای نیتروژن
شامل منوکسید نیتروژن (NO) ، دیاکسید نیتروژن (NO
2) ، نیترو اکسید (N
2O) نیتروژن سیسکواکسید (N
2O
3) ، نیتروژن تترااکسید (N
2O
4) و نیتروژن پنتواکسید (N
2O
5) هستند.
دو گاز مهمی در معادلات آلودگی هوا مهماند عبارتند از:
اکسید نیتریک (NO) و
دیاکسید نیتروژن ، دیاکسید نیتروژن که از هوا سنگینتر و در آب محلول است، در آب تشکیل اسید نیتریک و یا اسید نیترو و یا اکسید نیتریک (NO) میدهد. اسید نیتریک و اسید نیترو در اثر بارندگی به سطح زمین سقوط کرده ، یا با
آمونیاک موجود در اتمسفر (NH
3) ترکیب شده آمونیم نیترات (NH
4NO
3) بوجود میآورد.
در این مواقع 2NO از اجزای غذایی گیاهان را تشکیل میدهد. NO
2 یکی از اجزای غذایی گیاهان را تشکیل میدهد. NO
2 که در دامنه تشعشع فوقبنفش جاذب خوب انرژی به شمار میرود، در تولید آلایندههای ثانوی هوا از قبیل ازن O
3 نقش مهمی دارد مقدار NO آزاد شده در اتمسفر به مراتب بیش از مقدار NO
2 آزاد شده است.
NO در فرآیندهای احتراقی با دمای زیاد و در اثر ترکیب نیتروژن و اکسیژن بوجود میآید.
منابع اکسیدهای نیتروژن
برخی از اکسیدهای نیتروژن به صورت طبیعی و برخی به صورت انسانی ایجاد میشوند. در اثر آتشسوزی جنگل مقدار اندکی NO
2 ایجاد میشود.
تجزیه باکتریایی مواد
آلی نیز سبب آزاد شدن NO
2 در اتمسفر میشود. در واقع منابع تولید کننده NO
2 بطور طبیعی تقریبا 10 برابر منابع انسانی که در نواحی شهری دارای تراکم و غلظت هستند میباشد. بخش عمده NO
2 تولید شده از منابع انسانی مربوط به احتراق سوخت در منابع ساکن و حرکت وسائط نقلیه میباشد.
استانداردهای کنترل اکسیدهای نیتروژن
بطور کلی اغلب اندازه گیریهای کنترلی برای NO
2 آزاد شده در راستای محدود ساختن شرایط احتراق و کاهش تولید NO
2 و همچنین استفاده از تجهیزات متنوع برای حذف NO
2 از جریان گازهای خروجی انجام میشوند.
اکسید کنندههای فتوشیمیایی
اکسید کنندهها یا اکسید کنندههای کامل دو عبارتی هستند که برای توصیف مقادیر اکسید کنندههای فتوشیمیایی بکار میروند و معمولا نشاندهنده قدرت اکسید کنندگی هوای اتمسفر میباشند. ازن (O
3) که اکسید کننده فتوشیمیایی اصلی است، در حدود 90 درصد از اکسید کنندهها را بخود اختصاص میدهد. سایر اکسید کنندههای فتوشیمیایی مهم در کنترل آلودگی هوا عبارتند از:
اکسیژن نوزاد (O) ، اکسیژن مولکولی برانگیخته (O2) ، پروکسی آسیل نیترات (PAN) ، پروکسی پروپانول نیترات (PPN) ، پروکسی بوتیل نیترات (PBN) ، دی اکسید نیتروژن (NO2) ، پراکسید هیدروژن (H2O2) و الکیل نیتراتها.
اثرات اکسیدکنندهها
اثرات اکسیدکنندهها بر سلامتی انسان میتواند موجب
سرفه ، کوتاهی نفس ، گرفتگی راه عبور هوا ، گرفنگی و درد قفسه سینه ، عملکرد نامناسب ششها ، تغییر سلولهای قرمز خون ، آماس خشک و سوزش چشم ، بینی و گلو شوند. اکسید کنندههای اصلی که به گیاهان آسیب میرسانند، عبارتند از PAN , O
3 که از خلال روزنههای موجود در برگ وارد گیاه شده و در متابولیسم سلول گیاهی دخالت میکنند. علائم بوجود آمده از تماس گیاه با PAN عبارتند از:
برونزه شدن ، براق شدن و نقرهای شده سطح زیرین برگها.
تماس متناوب اکسید کنندهها با گیاهان موجب کاهش محصولات میشود. اکسید کنندهها به سرعت با رنگها ، الاستومرها (اکسید کنندهها) الیاف پارچهای و رنگهای نساجی واکنش نشان داده ، آنها را اکسید میکند.
استانداردهای کنترل اکسید کنندهها
این نکته روشن شده است که حتی اگر هیچ هیدروکربنی در اتمسفر وجود نداشته باشد، تا زمانی که CO و NO
2 حضور دارند، مقادیر قابل ملاحظهای از ازن میتواند تولید شود. در حال حاضر علیرغم کوششهای منظم بر روی کنترل CO ، هیدروکربنها و NO
2 مقادیری از این آلایندهها که برای ایجاد
ازن فتوشیمیایی کافی هستند، همچنان در اتمسفر وجود دارد.
مباحث مرتبط با عنوان