اطلاعات اولیه
با نگاهی به پراکندگی آتشفشانها در سطح زمین ملاحظه می کنیم که اولا بین مناطق آتشفشانی و نقاط زلزله خیز زمین رابطه غیر قابل انکاری وجود دارد و ثانیا این دو پدیده در مناطق خاصی از زمین یعنی در حد و مرز صفحات لیتوسفری زمین اتفاق میافتند.
در مجاور
دراز گودالهای اقیانوسی ، یعنی در مناطق فرورانش ، آتشفشانها از نوع انفجاری اند ( مانند نواحی ژاپن ، اندونزی ، فیلیپین ، مغرب ایالات متحده ، مکزیک ، اکوادور ، پرو ، ایتالیا و یونان).
پشتههای اقیانوسی ( Ridge ) نیز محل وقوع آتشفشانهای فعال و تقریبا دائمی است. این آتشفشانها عموما غیر قابل روئیتاند، زیرادر اعماق زیاد آب دریا (1500 تا 2000 متری) اتفاق میافتند و به ندرت در سطح زمین نمایان میشوند. با این وصف با اکتشافات و بررسیهای کف اقیانوسها به کمک اطاقکهای شناور ، توانستهاند تظاهرات آتشفشانی این مناطق را از نزدیک مشاهده کنند.
انواع آتشفشان در اقیانوسها
آتشفشانهای پشته میان اقیانوسی
این آتشفشانها از شکافهای یک دره اصلی و درهای فرعی کوچکتر در کف
اقیانوس به بیرون سرازیر می شوند. ترکیب آنها اساسا بازالتی است که به آن
بازالت مور میگویند و در آن گدازه پاشی به وفور یافت میشود. پشته میان اقیانوسی ، دارای
شکستگی و گسلهای فراوان است که کم و بیش با محور پشته موازی است. رسوبات این ناحیه اساسا از نوع پلاژیک اند. با بررسیها و مطالعات دقیق ثابت شده است که لایههای سازنده
پوسته اقیانوسی به اقیانوسها شباهت دارند.
بازالتهای سازنده کف اقیانوس از نوع تولئیت اقیانوسی است که ماگمای کم تحول یافتهای محسوب میشود. تشخیص آتشفشانهای بازالتی در پوسته اقیانوسی قدیمی که از مراکز
گسترش کف اقیانوس ناشی شده باشد بسیار مشکل است، چه به دلیل دگرسانهای شدید ، ویژگیهای ژئوشیمیایی آن دستخوش تغییر زیاد می شود، از اینرو تنها به کمک توالی
سنگ شناسی مثلا وجود
گدازههای بالشی که به سمت پائین به مجموعه ای از دایکهای صفحهای ختم شود و حضور قطعاتی از بقایای
لیتوسفر اقیانوسی میتوان وجود مراکز گسترش قدیمی را آشکار ساخت.
آتشفشانهای ممتد وسط صفحه اقیانوسی
این قبیل آتشفشانها بر روی پی سنگی از لیتوسفر اقیانوسی بنا میشوند که گاهی به صورت کوه آتشفشان منفرد (سی مونت) و یا به صورت رشته
جزایر آتشفشانی (مثلا
جزایر آتشفشانی هاوایی) به دنبال هم قرار دارند. قطر سی مونتها متفاوت است و ممکن است کمتر از یک کیلومتر تا دهها کیلومتر تغییر کند. در قاعده کوه دریایی (یاسی مونت) ، گدازههای بالشی بازالتی و هیالوکلاستیتها دیده میشود ولی در نزدیک به سطح دریا ، با پوششی از لایههای پیروکلاستی و
گدازههای آتشفشانی مفروش میشود.
رشته جزایر آتشفشانی وسط اقیانوس به صورت دانههای تسبیح به دنبال هم قرار میگیرند که امتداد آنها بر پشته میان اقیانوس عمود است و با دور شدن از این پشته سن آنها زیادتر میشود. این نوارهای آتشفشانی بر اثر عبور صفحه لیتوسفری از روی نقاط داغ زیر لیتوسفر بوجود می آیند. مسلما با حرکت و فرورانش صفحات لیتوسفری ، این جزایر نیز ممکن است به همراه پوسته اقیانوسی به زیر صفحات مجاور وارد شده، و بلعیده شوند. یا بخشهایی از آن به صورت تکه های مجزا به حالات فرورانش در قطعه مجاور باقی بماند.
آتشفشانهای جزایر قوسی
این آتشفشانها به صورت خط باریک و با پهتای کمتر از 50 کیلومتر به موازات محور دراز گودالهای اقیانوسی قرار دارند. بر حسب شکل گودال (مستقیم یا منحنی) ، امتداد خطی آتشفشانهای مزبور ممکن است مستقیم (جزایر تونگا - کرمارک) یا داری انحنا باشد (جزیره ماریانا). ساختمان زمین شناسی این مناطق به ترتیب بعد از گودال ، منطقه منشور به هم افزوده ، قوس حیههای و دریای حاشیهای و قوس برجا مانده قرار دارد. آتشفشانهای فعال که به آن آتشفشانهای پشت قوس می گوییم، در کنار دریاهای حاشیهای قرار دارند.
سنگهای
جزایر قوسی اکثرا از نوع بازالتی یا آندزیتهای بازالتی با ماهیت تولئی ایتی اند و از لیتوسفر فرو رانده یا از گوه گوشتهای روی آن منشات گرفته اند. اخیرا سنگهایی به نام بونینیت (Boninte) ( بازالتی یا آندزیتی که غنی از منیزیم ، کروم و نیکل اند ) به عنوان ماگمای اصلی سنگهای جلوی قوس آتشفشانی معرفی شده است که در مراحل اولیه تکامل جزایر قوسی ظاهر میشوند.
آتشفشانهای منفرد کف اقیانوس
این قبیل آتشفشانها دور از پشته میان اقیانوسی و سیستم ریفت اصلی آن قرار دارند. پی این آتشفشانها بر روی پوسته اقیانوسی با ترکیب تولئیت اقیانوسی بنا نهاده شده است. تعداد آنها به چندین هزار می رسد. بعضی از آنها در شمال
اقیانوس اطلس (نظیر جزایر تنریف ، هیرو ، لاپالما) از نظر تحولات
آتشفشان شناسی و فرسایشی در مراحل مختلف قرار دارند.
سنگهای آتشفشانی این جزایر غالبا از نوع آلکالن سدیک اند که بعضی از آنها تامئولیت نیز تفریق یافته اند.
بعضی دیگر استثنائا از نوع آلکالن پتاسیک اند (تریستان داکونها که در جنوب اقیانوس اطلس و در فاصله 500 کیلومتری از ریفت وسط اقیانوس قرار دارد ). به نظر میرسد که ماگمای مولد این آتشفشانهای منفرد از مناطق عمیقتر منشا گرفته و بنابراین درجه آلکالینیته آنها بیشتر است. مثلا جزیره اسیتر در نزدیکی پشته میانی اقیانوس آرام از نوع
بازالت حد واسط و ساب آلکانی است و به
ریولیت تفریق یافته است، در حالی که جزیره کوک Cock Island و تاهیتی واقع در 3000 کیلومتری مغرب پشته مزبور از نوع آلکالی و غیر اشباع از سیلیس اند.
مباحث مرتبط با عنوان