| آبششها تقریبا در تمام ماهیها ، محل اصلی تبادل گازها هستند. آنها از کمانهای استخوانی یا غضروفی سفت تشکیل شده‌اند. آبششها توسط جمجمه آبششی محافظت می‌شوند. |
دید کلی
تنفس در آب ، در مقایسه با هوا ، مسائل متفاوتی را به همراه دارد. اکثر مهره‌داران خشکی ، ریه‌های داخلی دارند که باید توسط حرکت
دو طرفه هوا تهویه شود تا منابع اکسیژن مورد نیاز در سطوح
تبادلات گازی تامین گردد. برعکس اکثر ماهیها آبشش دارند که توسط جریان یک طرفه آب ، تهویه می‌شوند. این امر توسط پمپ آبششی یا بطور غیر فعال ، با باز کردن دهان و سرپوش آبششی ، آب جذب کنند.
ویژگی آبششها ، داشتن نواحی سطحی وسیع و تبادل گازی بسیار کارآمد است.
ساختار آبشش
آبششها تقریبا در تمام ماهیان ، محل اصلی
تبادل گازها هسند. آنها از
کمانهای استخوانی با غضروفی تشکیل شده‌اند که زوجهایی از رشته‌های آبششی به آنها اتصال دارند. تعداد زیادی تیغه‌های ریز به صورت برآمدگیهایی در دو طرف رشته‌ها قرار گرفته‌اند و محلهای اصلی تبادل گاز به حساب می‌آیند با این وجود ، تمام جریان خون آبششها به سمت تیغه‌ها جریان نمی‌یابد.
مجاری خونی قاعده‌ای غیر تنفسی یا سینوسهای سیاهرگی - لنفی ، بخش قابل ملاحظه‌ای از خون اّبششی را منتقل می‌کنند. تیغه‌ها از سلولهای پوششی نازک در خارج و غشاهای پایه نازک به همراه سلولهای
پیلار پشتیبان در داخل تشکیل شده‌اند. ماهیها با افزایش تیغه‌ها و نزدیکتر کردن فاصله بین آنها و افزایش طول تیغه‌ها ، ناحیه سطحی آبششها را افزایش می‌دهند.
جمجمه آبششی
یک ردیف کمان که در اطراف ناحیه حلق شکل می‌گیرد ، با جمجمه عصبی در ارتباط است. وظیفه این کمانها حفاظت از آبششها می‌باشد. در ماهیها بیشتر کمانها تغییر یافته‌‌اند و وظایف دیگری را بر عهده دارند. در ماهیان زنده ، کمان قدامی را
کمان ماندیبولار می‌نامند زیرا در تشکیل فک تحتانی و فک فوقانی مشارکت دارد. اجزای تحتانی کمان ماندیبولار را
غضروفهای ماندیبولار یا غضروف مکمل (Meckelis Cartilages) می‌نامند.
دومین کمان در این ردیف ،
کمان هیوئید (لامی) نام دارد. در ماهیان بخش فوقانی این کمان در هر طرف که به آن غضروف فکی‌لامی می‌گویند، تکامل یافته و به صورت یک ساختار ملحقه (Suspensory) در آمده است که به
حلق و
زبان کمک می‌کند. کمانهای احشایی باقیمانده ، مشخصا از آبششها حمایت می‌کنند و به آنها ،
کمانهای آبششی می‌گویند.
گردش آبشش
تبادل موثر گازها در ماهیانی که با آبشش تنفس می‌کنند، بستگی به این امر دارد که
خون و آب لازم برای تنفس در مجاورت یکدیگر و در دو سوی غشایی قرار گیرند که ضخامت آن به اندازه یک یا دو لایه سلولی باشد. در این حالت است که گاز می‌تواند انتشار یابد. این دستگاه در صورتی می‌تواند به بهترین نحو عمل کند که
جهت جریان آب و خون برخلاف یکدیگر باشد، لذا لازم است نیرویی وجود داشته باشد که آب را به حرکت درآورد و همچنین نیرویی که باعث به جریان انداختن خون شود و مجاری تقسیم شده‌ای که این مایعات از طریق آنها بتوانند جریان یابند، این مجاری توسط ساختار آبششها ایجاد می‌شوند.
عمل حفره‌های دهانی و آبششی در تنفس
در انجام پمپ تنفسی که آب به سمت آبششها هدایت می‌شود،
حفره دهانی - حلقی ، به همراه ساختارهای لازم برای باز کردن ، بزرگ کردن و انقباض آن و همچنین حفره دور آبششی دخالت دارند. حفره اخیر ، توسط عمل سرپوش و غشای پایه آبششی ، بزرگ و کوچک می‌شود. عمل هماهنگ این دو حفره باعث می‌شود که همواره جریان آب مداومی بر روی آبششها برقرار باشد.
هنگامی که ماهی دهان خود را باز می‌کند، آب در اثر اتساع حفره دهانی ، به داخل مکیده می‌شود. در این هنگام حفره دور آبششی به سرعت اتساع می‌یابد، اما منفذ آن هنوز بسته است که باعث جریان یافتن آب بر روی آبششها می‌شود. هنگامی که ماهی ، دهان خود را می‌بندد، حفره دور آبششی منقبض می‌شود و آب از طریق منفذ سرپوش آبشش به خارج راه می‌یابد.
عمل قلب در جریان خون به آبششها
قلب نیروی لازم برای جریان یافتن خون از میان آئورت شکمی به طرف بالا ، به سمت سرخرگهای آوران آبششی و از آنجا به داخل رشته‌های آبششی را فراهم می‌کند.
انقباضات بطن ، فشار قابل ملاحظه‌ای ایجاد می‌کند که در هنگام عبور خون از مجاری بین تیغه‌ای و سپس سرخرگهای وابران آبششی و از آنجا به آئورت پشتی ، کاهش می‌یابد. حجم خونی که از آبششها عبور می‌کند، متغیر است و بستگی به میزان ضربان قلب و مقاومت آبششها دارد. بازده قلب بین 25-20 میلی لیتر به ازای هر کیلوگرم در دقیقه است.
تهویه آبششی
در بسیاری از
ماهیان استخوانی ، تهویه به کمک انبساط و انقباض همزمان حفرات دهانی و سرپوش آبششی ، برای فراهم کردن جریان یک‌طرفه و تقریبا مداوم آب بر روی سطوح آبششی صورت می‌گیرد. در اولین مرحله از چرخه پمپاژ ، آب در اثر انبساط حفره دهانی ، وارد دهان می‌شود. سپس با انقباض همزمان حفره دهانی وانبساط سرپوشهای آبششی، سرعت آب روی آبششها افزایش می‌یابد. این چرخه تنفسی سبب برگشت جریان به میزان کم یا
ایجاد سرفه می‌شود که در پاک کردن آبششها نقش بسزایی دارد.
آبششهای تغییر یافته
گربه ماهی راه رونده آسیای جنوب شرقی و اخیرا جنوب فلوریدا ، مثالی از یک ماهی با آبششهای تغییر یافته است. در این ماهی تیغه‌های ضخیم و وسیع در سمت پشتی رشته‌های آبششی قرار گرفته‌اند و ساختارهای منشعب با دندریت‌های پیازی شکل از دومین و چهارمین کمان آبششی به صورت پشتی بیرون آمده‌اند. این ساختارهای دندریتی به درختهای تنفسی شباهت دارند و در حفره بالای آبششی قرار گرفته‌اند. شکل پیازی و ضخیم این آبششها تغییر یافته ماهی را از
تامین اکسیژن کافی مطمئن می‌کند. این ماهی روی زمین حرکت می‌کند و این امر زمانی صورت می‌گیرد که باران ببارد.
مباحث مرتبط با عنوان
