منو
 کاربر Online
565 کاربر online

دریاچه های کوچک ایران

تازه کردن چاپ
علوم طبیعت > زمین شناسی > زمین شناسی ایران
(cached)

مقدمه

ایران بخشى از سرزمین‎هاى نیمه‎خشک و خشک آسیا با بارش سالانه به نسبت کم است. به همین‎رو، آب‎هاى داخلى (دریاچه‎ها) آن کم، و اغلب در فروافتادگی‎هاى زمین‎ساختى جوان، قرار دارند. با وجود این، پاره‎اى از دریاچه‎هاى ایران، مانند دریاچه‎هاى تار و گَهَر در بلندی‎ها قرار دارند.
دریاها و دریاچه‎هاى ایران، به جز مطالعات پراکنده، چندان مورد توجه نبوده‎اند. به همین دلیل، اطلاعات زمین‎شناسى چندانى از آنها در دسترس نیست، در حالى که سازوکار تشکیل و تأثیر آنها بر زمین‎شناسى و اقتصاد ایران درخور توجه است و باید مورد توجه ویژه قرار گیرند، به گونه‎اى که «زمین‎شناسى دریایى» یکى از شاخه‎هاى فعال علوم زمین ایران باشد.

دریاچه‎هاى دائمى ایران بیشتر به مناطق پر باران شمال غربی و جنوب غربی ایران محدود است در مناطق خشک و صحرایى، دریاچه‎ها از نوع فصلى و پایانه‎اى بوده و آب شور دارند.

دریاچة بختگان – طَشک :

دریاچه‎هاى بختگان و طشک دو فرونشست میان‎کوهى هستند که ارتفاع آنها از سطح دریاى آزاد حدود 1558 متر است. دریاچه بختگان که در باختر نیریز قرار داردو به صورت یک فروافتادگى کشیده به طول تقریبى 70 تا 100 کیلومتر است که روند شمال غرب – جنوبشرق دارد و سطح زیر پوشش آن حدود 2000 کیلومترمربع است. سواحل این دریاچه با رسوبات سفیدرنگ تبخیرى پوشیده شده‎اند ولى در سواحل نزدیک به سنگ‎هاى افیولیتى، رنگ تیره‎تر است. دریاچه طَشک با وسعت تقریبى 800 کیلومترمربع در شمال باخترى دریاچه بختگان و 160 کیلومترى خاور شیراز قرار دارد. تنها راه ارتباطى این دو دریاچه، از طریق دلتاى رودکُر است که بخشى از آن به دریاچه بختگان و بخش دیگر به دریاچه طشک می‎ریزد. تعدادى جزیره و شبه جزیره کوچک و بزرگ از جنس رادیولاریت ، سنگ‎هاى پلاژیک و آهک‎هاى سروک در این دو دریاچه وجود دارند که مهم‎ترین آنها جزایر نرگس و گنبان (در دریاچه طشک) و جزیرة مناک در دریاچه بختگان است که مساحت آنها، تابع شرایط بارندگى سالانه است. بلندترین نقطه جزیره گنبان 1734 متر از سطح دریا است که از سطح دریاچه حدود 185 متر بلندتر است. دریاچه طشک ژرفایى کمتر از بختگان دارد و در فصول خشک، ارتباط آن با بختگان قطع می‎شود.

تأمین کننده اصلى آب این دو دریاچه، «رودکُر» است که از کوه‎هاى برآفتاب و موسی‎خانى، در 50 کیلومترى جنوب باخترى ده‎بید سرچشمه می‎گیرد و در شمال باخترى مرودشت، پس از یکى شدن با رود شادکان (شادکام)، و عبور از دشت مرودشت به دریاچه‎ها می‎ریزد. از طریق چشمه سارها که از سنگ‎آهک‎ها و دولومیت‎هاى پیرامون دریاچه سرچشمه می‎گیرند نیز مقدار قابل توجهى آب وارد دریاچه‎ها می‎شود.

ترکیب شیمیایى آب دو دریاچه از نوع کلریدسدیم، کلریدمنیزیم، سولفات سدیم (4SO 2Na 2MgCl، (NaCl می‎باشد.
از نظر زمین‎ساختى و خاستگاه باید گفت که این دو دریاچه نواحى گود فرونشست نیریز – مرودشت هستند که در تشکیل آنها، گروهى از گسل‎هاى راندگى، با روند شمال غربی – جنوبشرقی نقش دارند و بر اساس دانسته‎هاى موجود، پاره‎اى از آنها، مانند راندگى بختگان، در دوره کواترنر فعال بوده‎اند. ژرفاى بسیار کم دریاچه‎ها و نبود پادگانه‎هاى دریاچه‎اى کهن، درک زمان تشکیل دریاچه را ناممکن ساخته، ولى کرینسلى (1970) به زمان پلیستوسن پسین (همزمان با دوره یخچالى وُرم) باور دارد. چنین زمانى با جنبش‎هاى کوهزایى چرخة پایانى آلپ که با فراخاست همراه بوده همخوانى دارد.

دریاچه‎هاى تار و هَویر :

دریاچه‎هاى زمین‎ساختى تار و هویر در 30 کیلومترى خاور شهرستان دماوند، از جمله دریاچه‎هاى آب شیرین کوهستانى هستند که در ارتفاع بیش از 2900 متر از سطح دریا قرار دارند و راه ارتباطى آنها، جاده ماشین روى دماوند – دریاچة تار است. این دو دریاچه در فاصله حدود 500 مترى از یکدیگر قرار دارند. بیشترین درازاى دریاچه تار 3/1 کیلومتر و میانگین پهناى آن 400 متر و درازى دریاچه هویر حدود 900 متر و میانگین پهناى آن 150 متر است. دو دریاچه بر روى هم نزدیک به 7/0 کیلومترمربع وسعت دارند. سرشاخه آب‎هایى که به این دریاچه‎ها می‎ریزند، چشمه‎ساران کوه‎هاى قره‎داغ، سیاه‎چال و شاه‎نشین در شمال و آبراهه‎هاى فصلى از جنوب است که قسمتى ازآب آنها وارد دریاچه‎ها می‎شود و قسمتى دیگر، آب رود‎هاى تار و هویر را تأمین می‎کنند.

در باره چگونگى تشکیل این دو دریاچه، زمین‎شناسان (اشتال، 1897، آلنباخ، 1972، شهرابى، 1373) دیدگاه یکسانی دارند. شواهد زمین‎شناسى پیرامون دو دریاچه سبب شده تا آنها بر این باور باشند که در شکل‎گیرى دو دریاچه، عملکرد توأم راندگى مُشا – فشم (آبیک، فیروزکوه، شاهرود) و کوه لغز پهلوى جنوبى دریاچه (زرین‎کوه) نقش اساسى داشته‎اند. بدین‎سان که حرکات جوان این راندگى در زمان کواترنر، سبب رانش به نسبت بزرگى از زرین‎کوه (رشته کوه‎هاى جنوب دریاچه) شده و با ایجاد پشته‎اى به بلنداى بیش از 50 متر، سدى طبیعى در برابر روان آب‎هاى سطحى ایجاد و شرایط لازم براى انباشت آب فراهم آمده است. تیپ شیمیایى آب دریاچه تار، بر اساس مطالعات (لوفلروین، 1950) از نوع کلسیم، منیزیم، کربنات )3 –MgCO 3 (CaCOاست.

دریاچه حوض‎سلطان :

دریاچه حوض‎سلطان یا دریاچه شاهى، فروافتادگى نامتقارنى با 330 کیلومترمربع وسعت، در 35 کیلومترى شمال قم و در شمال غربی دریاچه نمک است. این دریاچه شامل دو چاله جدا از هم یکى به نام «حوض‎سلطان» و دیگرى به نام «حوض‎مره» است که با آبراهه باریکى به هم وصل می‎شوند. حوضه باخترى (حوض‎سلطان) داراى بلندى 806 متر از سطح دریا است که به طور معمول از روان‎آب‎هاى سطحى تغذیه می‎شود. حوضه شرقی (حوض‎مره)، افزون بر روان‎آب‎ها، از رودهایى مانند رودشور و قره‎چاى نیز بهره می‎گیرد. مطالعات مستوفى (1350) نشان می‎دهد که آب‎ ابتدا وارد حوض‎مره شده و پس از پر شدن آن، از مسیل دو حوض گذشته وارد حوض‎سلطان می‎شود و هنگامى که آب در حوض‎سلطان چند متر بالاتر آمد، به طرف حوض‎مره بازمی‎گردد و سرریز این دو حوض، به دریاچه نمک تخلیه می‎شود. مشاهدات صحرایى کرینسلى (1970)، نشان می‎دهد که از مرکز دریاچه به خارج دو پهنه جداگانة قابل شناسایى است. یکى مرکز دریاچه که حدود 24 درصد از مساحت آن را زیر پوشش دارد و با پوسته نمکى پوشیده شده است. دوم، زون مرطوب که 76 درصد بقیه را تشکیل می‎دهد که به زون گیاهان ریشه‎ بلند به پهناى 20 متر می‎رسد. پوسته نمکى با 5 سانتیمتر ضخامت، شامل نوارهاى هم‎مرکز سفید و خاکسترى است و در زیر آن سیلت‎هاى رسى و خاکسترى رنگ مرطوب قرار دارد. این زون (پوسته نمکى) به طور فصلى با آب پوشیده می‎شود، ولى مناطق مرکزى آن ممکن است در تمام سال، آب‎دار باشد. مطالعات انجام شده در زون مرطوب نشان داده که میزان رس موجود در نمونه‎ها، 35 تا 45 درصد است که 10 تا 90 درصد کانی‎ها، کائولینیت ‎است. در پشته‎هاى شن و ماسه‎اى زون گیاهان با ریشه بلند، چند خط داغ آب وجود دارد که به سمت سراشیبى تا ارتفاع 826 متر ادامه دارد. اختلاف ارتفاع بین پست‎ترین و بلندترین خط داغ آب 20 متر است. پیشروى وسیع مخروط‎افکنه‎ها در پهناى زون مرطوب و روى پوسته نمکى نشانگر آن است که روان‎آب سطحى بیش از گذشته است و تغییر آب و هوایى به سوى دوره مرطوب‎تر از گذشته، پیش می‎رود.

دریاچه زریوار (زره‎وار) :

دریاچه زریوار در 8 کیلومترى باختر مریوان قرار دارد و از دریاچه‎هاى آب شیرین کوهستانى است که در ارتفاع 818 متر از سطح دریا قرار دارد و حدود 200 متر پایین‎تر از شهر مریوان است. بیشترین درازاى زریوار 5 کیلومتر و میانگین پهناى آن 7/1 کیلومتر است.

این دریاچه با وسعت حدود 5/8 کیلومترمربع، در یک فرونشست محلى به نسبت باریک در پهنه سنندج – سیرجان تشکیل شده که دو سوى خاورى و باخترى آن، به گسل طولى شمال غربی – جنوب شرقی محدود است. احتمال می‎رود که دو گسل یاد شده در تشکیل و تکوین این دریاچه نقش داشته باشند. وسعت حوضه آبریز این دریاچه، حدود 500 کیلومترمربع و بیشینه ژرفاى آن حدود 50 متر است. رود چم‎زریوار همراه با آبراهه‎هاى دیگر و به ویژه چشمه‎هاى دریاچه‎اى تأمین کننده اصلى آب این دریاچه هستند. مهم آنکه رود مریوان از این دریاچه سرچشمه می‎گیرد. سن‎سنجى نمونه‎هاى این دریاچه به روش کربن 14 و مطالعات گرده‎شناسى، نشان داده که این دریاچه بیش از 20000 سال پیش از میلاد مسیح (پلیستوسن) و در شرایط آب و هواى سرد تشکیل شده است (بوتما، 1977).

دریاچ گَهَر :

در دامنه جنوبى اشتران‎کوه، دو دریاچه آب شیرین به نام گَهَر بالا و گَهَر پایین وجود دارد که از یکدیگر حدود 100 متر فاصله دارند. دریاچه پایینى بزرگ‎تر از بالایى است و فاصله خطى دو دریاچه، حدود 1600 متر است . سطح دریاچه گَهَر در ارتفاع 2300 مترى است و از شهرهاى دورود، ازنا به ترتیب 850 و 430 متر بالاتر است. درازاى گَهَر حدود 2100 متر و میانگین پهناى آن 355 متر و مساحت آن حدود 75/0 کیلومترمربع است (نبوى، 1364).
اصلی‎ترین گستره حوضة آبریز دریاچه، پهلوى جنوبى اشتران‎کوه یعنى «برآفتاب» با حدود 45 کیلومترمربع وسعت است. آب دریاچه محدود به آب‎هاى سطحى نیست و به نظر می‎رسد که بخشى از آب دریاچه، از چشمه‎هاى کف تأمین می‎شود.

دریاچه گَهَر در دره‎اى به همین نام در پشت اشتران‎کوه شکل گرفته است در محل دریاچه توده بزرگى از خاک و سنگ وجود دارد که چون سدى طبیعى در جلوى آبراهه‎هاى بالادره را گرفته و در نتیجه دریاچه به وجود آمده است. بنابراین، بنیاد دریاچه را همین توده فروریخته و جنبش گسل‎هاى گَهَر و دورود تشکیل می‎دهد. زمان تشکیل این دریاچه دانسته نیست و نیاز به مطالعه دارد.

دریاچه مهارلو :

دریاچه مهارلو در حدود 18 کیلومترى جنوب شرقی شیراز قرار دارد. ارتفاع این دریاچه، 1460 متر از سطح دریا و بیشینه ژرفاى آن 3 مترگودى است. به همین دلیل میزان تبخیر بالاست و بخشى از بستر آن را لایه‎اى از نمک می‎پوشاند و فقط در بخش‎هاى شمالى و مرکزى آن، آن هم با ژرفاى خیلى کم (حداکثر 50 سانتیمتر) و شورى زیاد،آب وجود دارد. تأمین کننده اصلى آب این دریاچه رودها و آبراهه‎هایى هستند که از شمال باخترى و جنوب خاورى در آن تخلیه می‎شوند. مساحت آن در فصول مختلف متفاوت و تابع بارش‎هاى جوى است. جدا از تبخیر زیاد، نهشته‎هاى گچى سازند ساچون و دو گنبد نمکى واقع در خاور این دریاچه، در شورى بی‎اندازه آن تأثیر به سزایى دارند.

دریاچه مهارلو در یک فرونشست ناودیس مانند با روند شمال غربی – جنوب شرقی ، شکل گرفته که گسل جوان و لرزه‎اى سروستان از آن می‎گذرد. به نظر می‎رسد که حرکات این گسل به ویژه از زمان پلیستوسن پسین به بعد، موجب تشکیل این فرونشست ناودیس گونه شده باشد. به باور کرینسلى (1970) به دلیل نبود سواحل کهن یا پادگانه‎هاى بلند، امکان وجود دریاچه‎اى در زمان پیش از پلیستوسن کم است و اگر دریاچه‎اى هم وجود داشته، در نقاطى بوده که امروزه در حاشیه دریاچه فعلى قرار می‎گیرد.
آب این دریاچه از نوع کلریدسدیم – منیزیم، سولفات سدیم(4SO 2Na ، 2 MgCl، NaCl ) است و از نمک این دریاچه براى صنایع پتروشیمى استفاده می‎شود. در ضمن بالابودن پتاسیم و به ویژه منیزیم در شورابه‎هاى دریاچه مهارلو، امکان استحصال اقتصادى نمک‎هاى منیزیم به عنوان فرآورده اصلى و پتاسیم به عنوان محصول فرعى را امکان‎پذیر نشان می‎دهد (وزارت صنایع و معادن، 1381).


دریاچه نمک :

از این دریاچه به نام‎هاى دیگرى همچون دریاچه نمک کاشان، دریاچه نمک قم، دریاچه قم، دریاچه آران و دریاچه مسیله، یاد می‎شود و نام دریاچه نمک بیشتر به کار می‎رود. انتخاب این نام به دلیل شورى بسیار زیاد دریاچه است به طورى که در فصل تابستان قطعات نمک بر روى آن شناور می‎شود.

این دریاچه، با درازاى 80 و پهناى 30 کیلومتر، یک فرونشست زمین‎ساختى است که در ارتفاع حدود 795 متر از سطح دریاى آزاد تشکیل شده و فاصله آن تا قم حدود 62 کیلومتر است. وسعت و شکل این دریاچه، متناسب با آب‎هاى تغذیه کننده و میزان بارندگى، تغییرات زیاد دارد و وسعت آن همراه با کفه‎هاى گلى پیرامون، حدود 1900 تا 2000 کیلومترمربع است. ولى با توجه به شکل و ریخت‎شناسى پیرامون، به نظر می‎رسد در زمان پلیوسن، دریاچه نمک وسعت بیشترى داشته و به احتمال گودی‎هاى پیرامون اشتهارد، ساوه، ایوانکى قم و کاشان را احاطه می‎کرد. بیش از 250 متر از رسوبات سخت نشده زمان کواترنر در این دریاچه نهشته شده است که نشانگر زمان کواترنر پیشین تا زمان حال هستند .
دریاچه نمک در یک فرونشست کم ژرفاى زمین‎ساختى تشکیل شده که پیرامون آن تعدادى گسل‎هاى اصلى و فرعى وجود دارد که بعضى از آنها مانند گسل‎هاى مرنجاب، راوند (بخشى از گسل کوشک نصرت – زفره)، سیاه‎کوه و دوازده امام، از گسله‎هاى جوان و فعال کواترنر به شمار می‎روند. این مجموعه گسل‎ها که دو روند متفاوت د‎ارند دریاچه را دربر گرفته تا در تشکیل دریاچه نقش داشته باشند.


دریاچه هامون :

دریاچه هامون با حدود 1800 کیلومترمربع وسعت، بزرگ‎ترین حوضة دریاچه‎اى شرق ایران است که از سه حوضچه اصلى یوزک، صابرى و هیرمند تشکیل شده که در فصول کم باران و در زمان بادهاى 120 روزه از هم جدا و در زمان‎هاى پرباران، دریاچه واحدى را تشکیل می‎دهند. هیرمند در ایران، و بخشى از صابرى در افغانستان است. رودها و آبراهه‎هاى زیادى به این دریاچه و باتلاق‎هاى اطراف آن تخلیه می‎شود که از میان آنها، رود هیرمند بیشترین آبدهى را دارد. از نگاه ریخت‎شناسى، دریاچه‎ها از سه بخش تشکیل شده‎اند:

  • دریاچه‎هاى دائمى، که بیشترین سطح را با ژرفاى بیشینه حدود 11 متر دارد.

  • دریاچه‎هاى فصلى، که بصورت نوار به نسبت باریکى پیرامون دریاچه‎هاى دائمى قرار دارند.

  • کفه‎هاى گلى و باتلاق‎ها، که بیشتر در حاشیه خاورى و جنوب خاورى دریاچه‎ها توسعه دارند.

از دیدگاه زمین‎شناسى، دریاچه یا مجموعه دریاهاى هامون بخشى از بلوک ساختارى هیلمند (هلمند) افغانستان دانسته شده که در شرق گسل شمالى – جنوبى هریرود قرار دارد. اما داده‎هاى منطقه‎اى نشان می‎دهد که دشت زابل بخشى از فرونشست داری‎رود افغانستان است که نقاط پست آن مانند دریاچه‎هاى هامون، پایانه و محل انباشت بخشى از روان‎آب‎هاى هندوکُش و آبراهه‎هاى سرچشمه گرفته از خاک ایران است.
دیگر دریاچه‎هاى ایران : تعدادى دریاچه به نسبت کوچک، در نقاط مختلف ایران وجود دارد که چندان شناخته شده نیستند و اطلاعات چندانى از آنها در دسترس نیست. دریاچه‎هاى زیر از آن جمله‎اند.

دریاچه آب بوندار:

این دریاچه در حدود 60 کیلومترى غرب تا شمال غربى شهرستان دهدز قرار دارد و از جمله دریاچه‎هاى آب شیرین کوهستانى ایران است که در یک فروافتادگى زمین‎ساختى قرار گرفته و از سطح دریا حدود 850 متر بلندى دارد. بیشینه درازاى آن 2 کیلومتر و پهناى میانگین، 6/1 کیلومتر است. آب این دریاچه، به طور عمده از چشمه‎هاى کارستى زیر دریاچه و به مقدار کم از نهرهاى کوچکى که در فصول پر باران آب دارند، تأمین می‎شود.

دریاچه مور زرد زیلایى:

این دریاچه در حدود 180 کیلومترى شمال غربی یاسوج و در ارتفاع 2180 مترى از سطح دریا قرار دارد. برم‎مورزرد زیلایى و برم‎دلی‎بو نام‎هاى دیگر این دریاچه است. به نظر می‎رسد که این دریاچه از انواع کارستى باشد و آب آن از چشمه‎هاى کارستى و روان آب‎هاى سطحى تأمین ‎شود.

دریاچه سیران‎گل:
این دریاچه در جنوب دریاچه ارومیه و در کناره باخترى جاده ارومیه – مهاباد قرار دارد. فاصلة آن از ارومیه 85 کیلومتر است و در 20 کیلومترى شمال خاورى نقده قرار دارد. آب این دریاچه از رودهاى فرعى و اغلب فصلى، تأمین می‎شود و به مقدار کمتر، چشمه‎هاى زیردریاچه‎اى نیز در این امر مشارکت دارند.

بر خلاف دریاچه ارومیه که فوق اشباع از نمک است، این دریاچه از انواع شور می‎باشد.


دریاچ قوری‎گل:
این دریاچه در 18 کیلومترى شمال غربی بستان‎آباد تبریز قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا 1890 متر است. آب این دریاچه بیشتر از رودها و آبراهه‎هاى فصلى و سیلابى و به مقدار کمتر از طریق چشمه‎هاى زیردریاچه تأمین می‎شود و شیرین است.

دریاچه بزنگان: این دریاچه در بلندی‎هاى کپه‎داغ و در 130 کیلومترى جاده مشهد – سرخس قرار دارد. مساحت این دریاچه آب شیرین، حدود 80 هکتار و بیشینه عمق آن 12 متر است.

دریاچه شورابیل اردبیل:
این دریاچه با مساحت تقریبى 64 کیلومترمربع در جنوب اردبیل قرار دارد و از دریاچه‎هاى شور است. بسترآن پوشیده از گل و لاى و لجن سیاه‎رنگ است و نمک به ضخامت 5 تا 8 سانتی‎متر روى آن را می‎پوشاند.

دریاچه یا برکه نئور اردبیل:
این دریاچه در 48 کیلومترى جنوب شرقی اردبیل به طرف خلخال و در فاصلة 18 کیلومترى خاور جاده، در منطقه کوهستانى قرار دارد. مساحت کل دریاچه در حدود 1/2 کیلومترمربع و ژرفاى متوسط آن حدود 3 متر است. در هنگام تابستان، به علت کم آبى، به دو دریاچه کوچک و بزرگ تقسیم می‎شود. آب آن شیرین است.

مقالات مرتبط با عنوان:










تعداد بازدید ها: 49026


ارسال توضیح جدید
الزامی
big grin confused جالب cry eek evil فریاد اخم خبر lol عصبانی mr green خنثی سوال razz redface rolleyes غمگین smile surprised twisted چشمک arrow



از پیوند [http://www.foo.com] یا [http://www.foo.com|شرح] برای پیوندها.
برچسب های HTML در داخل توضیحات مجاز نیستند و تمام نوشته ها ی بین علامت های > و < حذف خواهند شد..