مقدمه
با نگاهی گذرا به تاریخ دانش مکتوب، به ابزار، وسایل و محملهایی برمی‌خوریم که بشر برای ثبت و ضبط و ذخیره اطلاعات مورد استفاده قرار داده است و موادی مانند الواح (گلی، سنگی، فلزی و چوبی )،
استخوان حیوانات ، چرم گاو، گاومیش و بز، پارشمن، طومار‌های پاپیروس،
کاغذ و در ادامه عکس،
اسلاید،
فیلم، فیلم استریپ، طلق شفاف، میکروفرم‌ها، نوارهای مغناطیسی، صفحات و بعدها نرم‌افزارهای کامپیوتری،
دیسک‌های مغناطیسی با ظرفیتهای مختلف و دیسک‌های فشرده نوری به این منظور کاربرد داشته است. استفاده از هر یک از این وسایل با توجه به حجم تولید اطلاعات در هر جامعه و نیاز به ذخیره و بازیابی آن پدید آمده است.
با وجود اینکه بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند کتابهای چاپی همواره جایگاه خود را در میان خوانندگان و کتابخانه‌ها حفظ می‌کنند و ناشران همچنان فعالیتهای خود را به نشر کتابهای چاپی معطوف خواهند کرد، شواهدی نیز مبتنی بر تمایل روزافزون ناشران برای عرضه کتابهای خود در قالب الکترونیکی از طریق محیط وب دیده می‌شود. از یک سو هزینه نسبتاً کمتر انتشار کتابهای الکترونیکی نسبت به شکل چاپی، انعطاف‌پذیری و سرعت بیشتر برای روزآمدسازی و انتشار ویرایشهای جدید، سهولت فروش، توزیع و خرید
کتابهای الکترونیکی از طریق
اینترنت ، و از سوی دیگر افزایش روزافزون تعداد
استفاده‌کنندگان از اینترنت و خوانندگانی که تمایل دارند از طریق
کامپیوتر، کتاب مورد نظر خود را پیدا و آن را مطالعه کنند، از مهم‌ترین عوامل انتخاب سیاست نشر اینترنتی از سوی برخی ناشران به شمار می‌آیند. در بسیاری موارد، دسترسی به کتابهای موجود الکترونیکی از طریق وب، مستلزم پرداخت هزینه تعیین شده از سوی ناشران است. با این حال ناشرانی نیز نظیر «Academic Press National» وجود دارند که امکان مطالعه پیوسته و رایگان برخی عناوین کتابهای چاپی را در اختیار علاقه‌مندان می‌گذارند. در واقع نوعی تلاش از سوی برخی ناشران برای معرفی و آگاهی از محتوای کتابها دیده می‌شود. برای نمونه، زمانی که صنعت چاپ، نسخه‌نویسی را در 500 سال قبل از میدان خارج ساخت، انقلابی در علم،
سیاست، و
مذهب پدید آمد. چاپ این امکان را فراهم ساخت تا رسالات و جزوات سیاسی، مواعظ و خطابه‌ها، و متون درسی در دسترس هزاران نفر قرار گیرد. اختراعات متعدد به واسطه چاپ این امکان را برای مردمان به‌وجود آوردند تا از تجربه بلافصل خود فراتر روند.
کتابهای الکترونیکی
جامعه امروزی به طور روز افزون از جنبه‌های آموزش،
ارتباطات، اطلاعات،
اقتصاد، و بازار و جز آن به اینترنت وابسته شده است. شاید بتوان اینترنت را شاهرگ اصلی ارتباطی فرهنگها و انتقال اطلاعات عنوان کرد. همچنین،
ماهواره‌ها، شبکه‌های
فیبر نوری ، و شبکه‌های بی‌سیم مهم‌ترین ابزار برای ایجاد دهکده جهانی و ملتهای بدون مرز هستند، حال آن که طی بیست سال اخیر و با پیشرفت فناوری، شاهد ارتباط افراد عادی در نقاط مختلف دنیا از طریق شبکه‌ها بوده و هستیم. امروزه، کتابهای الکترونیکی به واقعیت پیوسته‌اند و قطعاً بخشی از آینده منابع کتابخانه‌ای را تشکیل می‌دهند. کتاب الکترونیکی به خودی خود و در شکل ظاهری، وسیله‌ای کوچک و قابل حمل برای نگه‌داری و نمایش اطلاعات است. اما امروزه، کتابهای الکترونیکی چنان امکاناتی را در اختیار کاربر می‌گذارند که دیگر نمی‌توان آنها را فقط «کتابهایی نوظهور» دانست، بلکه این کتابها به عنوان فناوری آموزشی نیز بسیار مفید هستند. چه در کلاس‌های درس و چه در مطالعات فردی، کتاب یا دیگر منابع اطلاعاتی همواره مورد نیاز بوده و هستند اما منابع چاپی را نمی‌توان همیشه و در هر شرایطی به میزان مورد نیاز تهیه کرد. با استفاده از کتابهای الکترونیکی، نه تنها می‌توان بخشی از متن مورد نظر خود را برای استفاده‌‌های بعدی ذخیره کرد، بلکه می‌توان به روشهای الکترونیکی و بسیار سریع، در تمام متن به جستجوی مطالب مورد نظر خود پرداخت. این فرمت می‌تواند، هنگامی که یک طرح پژوهشی و تحقیقی با منابع متعدد در دست اجراست، با صرفه‌جویی بسیار زیاد در زمان، به طور کامل آشکار شود.
کتابهای الکترونیکی ویژگیهایی دارند که با استفاده از آنها، نه تنها در وقت و زمان صرفه‌جویی می‌شود، بلکه باعث شکوفایی خلاقیتهای کاربر یا خواننده نیز می‌شود. به طور نمونه می‌توان اندازه و نوع قلم و رنگ را در بخشهای مورد نظر تغییر داد. همچنین، بسیاری از کتابهای الکترونیکی به ابزارهایی مجهز شده‌اند که به کاربران امکان می‌دهند که زیر پاراگراف‌های مورد نظر خود خط بکشند و یا نکاتی را در حاشیه متن اصلی یادداشت کنند. این ابزار برای محقق یا دانشجویی که قصد دارد بدون از میان بردن یک نسخه چاپی کتاب، مطالب اصلی و کلیدی آن را بیرون بکشد جالب است. به علاوه می‌توان صفحات مورد نظر را در کتابهای الکترونیکی به سادگی و مثلاً با فشار یک کلید برای مراجعات بعدی نشانه‌گذاری کرد. از دهه 1950 تا امروز، کتابخانه‌ها بیشتر از هر زمان دیگری در طی تاریخ خود، دستخوش تغییرات سریع و عمیق شده‌اند. البته این تغییر به علت کاربرد کامپیوتر و فناوری‌های مخابراتی پیش آمده است. فناوری کلیه فعالیتهای ما را در زمینه نگه‌داری رکوردها بهبود بخشیده و در ترویج اشتراک منابع بین کتابخانه‌ها بسیار موفق بوده است. کتابخانه بدون دیوار هم اکنون واقعیت پیدا کرده، زیرا بسیاری از افراد، اکنون می‌توانند به فهرستهایی دست یابند که نمایشگر منابع موجود در یک همایش کتابخانه‌ای است و حتی در پاره‌ای موارد می‌توانند از راه دور به نام خود از کتابخانه‌های دیگر کتاب دریافت کنند، یا فتوکپی مورد نیاز خود را درخواست نمایند. کتابخانه‌ها از جهت در اختیار قرار دادن پایگاه داده‌های الکترونیکی به صورت سی. دی. رام، یا تسهیل در دستیابی شبکه‌ای به منابعی که موجودیت فیزیکی در کتابخانه ندارند، بسیار مفید بوده‌اند.
کتاب الکترونیکی چیست؟
کتاب الکترونیکی را به طور ساده می‌توان این گونه تعریف کرد: " دخیره اطلاعات یک کتاب در قالب دیجیتال به صورتی که بتوان آن را بر روی صفحه کامپیوتر مشاهده کرد." کتابهای الکترونیکی را می‌توان روی محملهای دیجیتالی نظیر "دیسک فشرده"، "دیسک فشرده دیجیتالی"، شبکه جهانی وب، و جز آن منتشر کرد. برای مثال، بسیاری از منابع مرجع نظیر دایرة‌المعارف بریتانیکا، دایرة‌المعارف آمریکانا، فرهنگ وبستر، فرهنگ آکسفور و از این قبیل، علاوه بر قالب چاپی، بر روی دیسک فشرده و نیز شبکه جهانی وب قابل دستیابی هستند در سالهای اخیر، ناشران منابع مرجع سعی کرده‌اند تا علاوه بر لوح فشرده، انتشارات خود را از طریق شبکه جهانی وب در محیطی فراگیرتر، ارزان‌تر، و با قابلیتهای چند رسانه‌ای و فرامتنی در دسترس طیف وسیعی از خوانندگان قرار دهند.
کتابهای الکترونیکی را می‌توان به دو صورت در محیط وب شناسایی کرد. برخی کتابهای الکترونیکی، شکل چاپی ندارند و فقط در قالب دیجیتالی منتشر می‌شوند. همه فرآیند نشر کتاب از زمان تألیف تا قرار گرفتن در محیط وب، به صورت الکترونیکی انجام می‌شود. بنابراین چنین کتابهایی را نمی‌توان در جهان چاپی و کتابخانه‌های سنتی یافت و از این لحاظ اثری منحصر به فرد به شمار می‌آیند. این بخش از عرصه نشر کتابهای الکترونیکی هنوز با مشکلات حقوقی، معنوی، و اقتصادی روبهرو است. در واقع، ناشران به این نکته مهم پی‌برده‌اند که چه از نظر رقابت با دیگران و چه از لحاظ پاسخگویی به نیازهای جامعه جدیدی از مخاطبان یعنی "خوانندگان اینترنتی"، چاره‌ای جز توجه به امکانات و قابلیتهای نشر اینترنتی ندارند و ناچار به نقش‌آفرینی در این محیط هستند.
انواع کتابهای الکترونیکی
کتابهای الکترونیکی، با توجه به ویژگیها، امکانات، و کاربردهایشان به گروههای زیر تقسیم می‌شوند:
- کتابهای الکترونیکی فقط متن ـ در این دسته، کتابهای الکترونیکی فقط شامل اطلاعات متنی هستند و هیچ‌گونه تصویر، نمودار و جز آن را شامل نمی‌شوند.
- کتابهای الکترونیکی دارای تصاویر اسکن شده ـ در کنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر اسکن شده نیز وجود دارد.
- کتابهای الکترونیکی با تصاویر متحرک ـ در کنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر انیمیشن و یا قطعاتی از فیلم نیز وجود دارد.
- کتابهای الکترونیکی سخنگو ـ این دسته کتابهای الکترونیکی با استفاده از امکانات صوتی و الکترونیکی تا حدی با کاربر رابطه برقرار می‌کنند.
- کتابهای الکترونیکی چند رسانه‌ای ـ در این دسته از کتابهای الکترونیکی یک رابطه چند رسانه‌ای و دو سویه میان کتاب و خواننده برقرار می‌شود. این دسته کاملاً با کتابهای سنتی و چاپی متفاوت‌اند و امکانات کمکی برای جستجو و تحقیق در آنها در نظر گرفته شده است.
- کتابهای الکترونیکی در محیط وب بیشتر در قالب PDF، HTML، و یا متن ساده در دسترس قرار می‌گیرند. برای مطالعه برخی *کتابهای الکترونیکی باید همه متن کتابها را به کامپیوتر شخصی خود انتقال داد و یا صفحه یا فصل آنها را مطالعه کرد.
ارزشهای افزوده نشر کتاب در محیط وب
فرآیندهایی که ارزشهای جدیدی به نشر کتاب در محیط وب می‌افزایند، عبارت‌اند از:
- دسترسی همزمان به نسخه‌ای واحد ازکتاب الکترونیکی
محیط وب این امکان را در اختیار ناشران و نویسندگان قرار می‌دهد تا بتوانند نسخه‌ای واحد از کتابهای خود را به طور همزمان در دسترس تعداد بی‌شماری از خوانندگان قرار دهند و بدین ترتیب در هزینه‌های گزاف چاپ، صحافی، و توزیع کتاب با شمارگان بالا صرفه‌جویی کنند. به تعبیر دیگر، فقط کافی است یک نسخه از کتاب تولید شود و در محیط وب در دسترس قرار گیرد، بدین ترتیب همه خوانندگان قادر خواهند بود به طور همزمان کتاب مورد نظر را مطالعه کنند. بدیهی است که این خود یکی از مهم‌ترین ارزشهای افزوده محیط وب نسبت به کتابهای چاپی است.
در دنیای چاپ باید برای هر خواننده، یک کتاب تولید شود که منجر به افزایش هزینه‌های انتشار می‌شود. اهمیت این موضوع هنگامی آشکار می‌شود که ناشری توانایی مالی برای چاپ یک اثر با مخاطبان کم را نداشته باشد. این موضوع به‌ویژه در خصوص انتشار کتابهای تخصصی در کشور ما بیشتر به چشم می‌خورد، زیرا تعداد بسیار کمی از خوانندگان ممکن است آنها را خریداری کنند. محیط وب این امکان را به ناشران می‌دهد تا با کم‌ترین هزینه ممکن، چنین منابعی را به صورت الکترونیکی در دسترس تعداد بی‌شماری از خوانندگان قرار دهند.
- افزودن اطلاعات چند رسانه‌ای
محیط
وب، این امکان را می‌دهد تا به راحتی علاوه بر متن، صوت، تصویر، و ویدئو نیز در کتابهای الکترونیکی گنجانده شود. در دنیای چاپی فقط می‌توان عکسهای رنگی یا سیاه و سفید را به کتاب اضافه کرد و امکان استفاده از صوت، انیمیشن، و ویدئو به عنوان بخشی از کتاب و یا اطلاعات تکمیلی به منظور تفهیم هر چه بهتر مفاهیم وجود ندارد. چنین رویکردی امروزه، به ویژه در برخی دایرة‌المعارفها، و فرهنگهای موجود در محیط وب دیده می‌شود. تلفظ صحیح کلمات، استفاده از موسیقی، کلام، انیمیشن، و ویدئو برای تشریح مفاهیم نوشتاری در کتابهای الکترونیکی به ویژه
کتابهای کودکان از اهمیت بسزایی برخوردار است. محیط وب علاوه بر اینکه امکان افزودن اطلاعات چند رسانه‌ای را به قالبهای مختلف می‌دهد، محدودیت اشغال فضای زیاد از حافظه را در دیسک‌های فشرده ندارد.
از طریق دیجیتالی کردن متن یک کتاب، می‌توان امکانات جستجوی مختلفی را برای کاوش یک یا چند کلیدواژه در متن کامل کتاب و یا در فصل و صفحه‌ای مشخص پیش‌بینی کرد. اگر چه، تنها نمایه چاپی در انتهای کتاب برای دسترسی به موضوعات مورد نظر بسیار ارزشمند است، ولی تهیه نمایه مناسب و کارآمد نیاز به صرف هزینه از سوی ناشر و بهره‌گیری از نمایه‌سازان متخصص و حرفه‌ای دارد. ناشران می‌توانند از یک برنامه جستجو که از خصوصیات و امکانات کاوش مناسب برخوردار باشد، به عنوان ابزار جایگزین نمایه کتاب برای جستجوی اطلاعات در کتابهای الکترونیکی استفاده کنند.
- انعطاف‌پذیری بیشتر برای اصلاح و یا انتشار ویرایش جدید
محیط وب به ناشران و نویسندگان امکان می‌دهد تا به
سرعت، حتی چند هفته پس از انتشار یک کتاب به اصلاح یا انتشار ویرایشهای جدید اثر مورد نظر بپردازند. انجام چنین فرایندی در محیط الکترونیکی بسیار سریع و کم هزینه است، زیرا در بیشتر مواقع بخش کمی از کتاب بازنگری می‌شود. این در حالی است که در کتابهای چاپی باید حتی برای اصلاح یک صفحه، همه کتاب را مجدداً به چاپ رساند که خود هزینه زیادی برای ناشر در پی دارد یکی دیگر از ارزشهای افزوده محیط وب برای نشر کتاب، ارائه ویرایش جدیدی از یک کتاب قبل از انتشار نسخه چاپی و توزیع آن در بازار نشر است. در واقع، از آنجایی که فرایند چاپ، آماده‌سازی، و توزیع کتابهای چاپی بسیار زمانبر است، از طریق قرار دادن نسخه‌ای از کتاب در محیط وب می‌توان به سرعت ویرایش جدید را در دسترس خوانندگان مشتاق قرار داد.
مهم‌ترین مزایای نشر کتاب در محیط وب از نظر ناشران
- کاهش هزینه‌های تولید و چاپ کتاب
انتشار فقط یک نسخه از کتابهای الکترونیکی در محیط وب و دسترسی همزمان همه خوانندگان به آن، موجب می‌شود تا برخلاف کتابهای چاپی نیاز به انتشار شمارگانی بالا از یک کتاب نباشد. البته تهیه و قراردادن یک کتاب الکترونیکی در محیط وب دارای هزینه‌های جانبی برای ناشران نظیر ثبت حوزه، خرید فضا در محیط وب، طراحی گرافیکی، حفظ و نگه‌داری سایت، نوشتن برنامه جستجو و پایگاه اطلاعاتی، ورود اطلاعات، خرید تجهیزات کامپیوتری و شبکه، و موارد دیگر است، ولی بسیاری از امکانات و تجهیزات فوق می‌توانند در نشر کتابهای الکترونیکی دیگر نیز استفاده شوند و در واقع فقط یک بار ناشر هزینه شوند.
- عدم نیاز به فضای فیزیکی برای انبارکردن کتاب
یکی از مشکلاتی که ممکن است ناشران با آن روبهرو شوند، انبارکردن کتابها قبل از توزیع و نیز نگه داری نسخه‌های اضافی است. نشر کتاب در قالب الکترونیکی نیاز به فضای فیزیکی برای انبارکردن کتاب ندارد، زیرا همه اطلاعات در قالب دیجیتال ذخیره می‌شود. علاوه بر این، اگر محیط نگه داری کتابها از شرایط مناسبی نظیر رطوبت،
گرما،
نور و جز آن برخوردار نباشد، به نسخ چاپی به مرور زمان آسیب خواهد رسید. ولی کیفیت اطلاعات دیجیتال همواره یکسان می‌ماند.
- عدم نیاز به توزیع و ارسال کتاب به نقاط دیگر
یکی از مشکلاتی که ناشران به ویژه در کشور ما با آن روبهرو هستند، عدم توزیع سریع، مناسب و کم هزینه کتابها در شهرهای مختلف است. کتابهای الکترونیکی نیاز به توزیع و یا ارسال به نقاط دیگر ندارند، اما باید به نحو مناسبی خوانندگان را از انتشار آنها مطلع ساخت. چنین فرایندی می‌تواند از طریق
مطبوعات، سایت وب،
پست الکترونیکی، و
تبلیغات چاپی انجام شود. به تعبیر دیگر کتابهای الکترونیکی را نمی‌توان در پشت ویترین کتاب فروشیها نمایش داد.
- عدم‌برگشت کتاب از سوی کتاب‌فروشان به دلایل مختلف
از آنجا که تنها یک نسخه از کتاب الکترونیکی تولید می‌شود و در محیط وب در دسترس قرار می‌گیرد، ناشران هیچ‌گاه با مشکل برگشت کتاب از سوی کتاب‌فروشان و توزیع‌کنندگان روبهرو نخواهند شد.
- جلوگیری از تمام‌شدن نسخه‌های چاپی
یکی از مشکلاتی که خوانندگان به ویژه برای خرید کتابهای مرجع پر استفاده و کمیاب با آن روبهرو هستند، دسترسی به آثاری است که همه نسخه‌های چاپی آنها در بازار نشر به فروش رفته و ناشر به دلایل مختلف دیگر اقدام به انتشار چاپهای جدید از آن نکرده است. به این گونه کتابها اصطلاحاً کتابهای خارج از چاپ می‌‌گویند. نشر کتاب در محیط وب این فرصت را به ناشران می‌دهد که هیچ‌گاه با مشکل به اتمام رسیدن نسخه‌های چاپی روبهرو نشوند و خوانندگان همواره بتوانند برای خرید کتاب مورد نظر اقدام کنند.
محدودیتهای نشر کتاب در محیط وب
نشر کتاب در محیط وب، با محدودیتها و موانع حقوقی، اقتصادی، فرهنگی، و فناورانه نیز مواجه است، و مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
- دسترسی به خط اینترنت و کامپیوتر
یکی از محدودیتهایی که خوانندگان برای دسترسی به کتابهای الکترونیکی در وب با آن مواجه هستند، دسترسی به خط اینترنت و به‌ویژه کامپیوتر است. در واقع بسیاری از خوانندگان به‌ویژه در کشورهای در حال رشد دارای امکانات فوق نیستند و همین امر سبب شده است تا ناشران کتابهای الکترونیکی، بخش عظیمی از خوانندگان بالقوه خود را از دست بدهند. با این وجود در طی سالهای اخیر، کاهش روزافزون قیمت
کامپیوتر و هزینه اتصال به اینترنت، روزنه‌های امیدی را به روی ناشران کتابهای الکترونیکی گشوده است.
- حق‌مؤلف و کتابهای الکترونیکی
مسائل مربوط به حق مؤلف کتابهای الکترونیکی حتی از کتابهای چاپی چه برای ناشران و چه برای نویسندگان، بسیار پیچیده‌تر و مشکل‌سازتر است. استفاده غیرمجاز از کتابهای الکترونیکی و سهولت کم و زیاد کردن تمام یا بخشی از آنها، ناشران و نویسندگان را با مشکلاتی مواجه ساخته است. در واقع ذخیره، تکثیر، تغییر، و ارسال الکترونیکی متون و تصاویر کتابهای الکترونیکی در بسیاری موارد به سادگی صورت می‌گیرد. حتی در کشورهای پیشتاز در نشر الکترونیکی هنوز موضوع حق مؤلف کتابهای الکترونیکی حل نشده است و ناشران و نویسندگان با دیده تردید به این موضوع می‌نگرند. موضوع حق مؤلف و مالکیت معنوی نشر کتاب در محیط وب را می‌توان یکی از مهم‌ترین چالشها و موانع بر سر راه انتشار این گونه آثار در قالب الکترونیکی به شمار آورد، زیرا که از جنبه‌های فناورانه، نشر الکترونیکی پیچیده‌تر است و نیاز به سیاست‌گذاری کلان در سطوح ملی و یا بین‌المللی دارد.
- چگونگی فروش کتابهای الکترونیکی
این سؤال مطرح است که چگونه می‌توان کتابهای الکترونیکی را از طریق وب به فروش رساند. نحوه پرداخت هزینه کتاب توسط خوانندگان، ارائه " کلمه عبور" برای مشاهده کتاب و حفظ مالکیت آن، و استفاده از کارتهای اعتباری برای پرداخت هزینه کتاب از جمله مشکلات به شمار می‌آیند.
- مشکلات مربوط به خواندن کتابهای الکترونیکی در محیط وب
خواندن متن کتاب بر روی صفحه نمایش کامپیوتر نسبت به رسانه‌های چاپی دشوارتر است. تجربه ثابت کرده است که چشم انسان هنگام خواندن بر روی صفحه کامپیوتر زودتر از رسانه‌های چاپی خسته می‌شود و خواننده نمی‌تواند نظیر کتابهای چاپی تمرکز لازم را داشته باشد. پایین و بالا بردن صفحه نمایش کامپیوتر نیز برای دنبال کردن متن کتاب نسبت به ورق زدن یک صفحه از کتاب چاپی مشکل‌تر است و چشم
انسان در بسیاری از موارد مطالب را گم می‌کند. علاو
