مقدمه
مطالعات باستان‌شناسان نشان می‌دهد در انسانهای اولیه، بی‌نظمی دندانها اینقدر شایع نبوده است و بیشتر آنها فک پایینشان جلوزده بوده است. ولی این روزها، حدود 65 درصد افراد جامعه به نوعی با مشکل نامرتبی دندانها و عقب یا جلو بودن فکها درگیرند. در انسانهای قرن 21 نسبت به قرنهای پیش، تعداد دندانها، اندازه دندانها، و اندازه فکها کوچکتر شده است. برخی دانشمندان می‌گویند انسانهای اولیه در رژیم غذایی خود، از غذاهای سفت و سخت مثل گوشت خام و استخوان استفاده می‌کردند و به همین دلیل آرواره‌های قویتر و بزرگتری برای جویدن این غذاهای سخت داشتند ولی در زندگی امروزی، انسانها معمولاً از غذاهای نرم و پخته استفاده می‌کنند، بنابراین در طول روند تکامل طبیعی، آرواره‌های انسانها ضعیفتر و کوچکتر شده است اما تعداد دندانهای آنها در طول این قرنها تغییری نکرده است. بنابراین فضای کمتری برای رویش دندانها وجود دارد و به همین دلیل دندانها نامنظم و نامرتب در دهان رویش می‌یابند و بسیاری از انسانهای امروزی به این دلیل دندانهایی نامرتب دارند؛ البته هنوز هم این نظریه مخالفان خاص خود را دارد.
کشیدن دندانها (دندانها در شیشه)
شاید شما هم وقتی به مطب دندانپزشکی رفتید، به شما گفته‌اند که فضای دندانهایتان کم است و برای مرتب کردن آنها لازم است تعدادی از دندانهایتان را بکشید. کشیدن دندانها برای مرتب کردنشان، در
درمانهای ارتودنسی، امری طبیعی است و اصلاً جای نگرانی ندارد چون معمولاً فضای حاصل از کشیدن دندانها، پس از درمان ارتودنسی به طور کامل به وسیله دندانهای دیگر اشغال می‌شود و فضایی خالی در دهان شما باقی نخواهد ماند. اگرچه بهتر است دندان، کشیده نشود ولی در برخی بیماران بهترین نتایج با کشیدن دندان حاصل می‌شود. دندانهایی که معمولاً در درمان ارتودنسی کشیده می‌شوند، دندانهای آسیای کوچک هستند. کشیدن هر 4 دندان آسیای کوچک باعث می‌شود لبها تورفته‌تر به نظر برسند، ولی افراد جوامع امروزی لبهای پرتر و برجسته‌تر را می‌پسندند و این یکی از دلایل مخالفان کشیدن دندان در ارتودنسی است.
زمانی برای به صف کردن دندانها
اگر شما در سن مناسبی شروع به درمان ارتودنسی کنید، حدود 5/1 تا 2 سال طول می‌کشد تا درمان ارتودنسی شما کامل شود و دندانهای شما مرتب شوند، البته به دنبال آن برای حفظ نتایج درمانی باید برای مدت مشخصی از پلاکهای ارتودنسی «نگاهدارنده» استفاده کنید. استفاده از این پلاکها برای حفظ و تثبیت موقعیت جدید دندانها لازم است. بنابراین بطور متداول یک درمان ارتودنسی 2 تا 5/2 سال طول می‌کشد. فراموش نکنید استفاده از پلاکهای نگاهدارنده، حتماً لازم است و اگر شما در استفاده از آنها کوتاهی کنید، ممکن است دندانهایتان دوباره نامرتب شوند و تمام زحمات شما در این مدت به باد رود.
اگر از پلاک ارتودنسی استفاده می‌کنید و دندانپزشک به شما توصیه کرده است در تمام ساعات شبانه‌روز جز هنگام غذا خوردن آن را در دهانتان نگه دارید، حتماً این کار را انجام دهید و مرتب از پلاک ارتودنسی‌تان استفاده کنید چون اگر فقط گاه‌گاهی پلاک ارتودنسی را در دهان بگذارید، دندانها در طول زمان عدم استفاده از پلاک، جابه‌جا می‌شوند و پلاک به سختی در محل خود قرار خواهد گرفت و سفت‌تر از حالت اولیه خود خواهد بود. بنابراین به دندانهایتان نیروهای نامناسب و مخرب وارد می‌کند و آنها را به موقعیت صحیح هدایت نمی‌کند. اگر قرار است پیچ پلاک ارتودنسی را 2 بار در هفته و به مقدار مشخصی باز کنید، دقیقاً همان کار را انجام دهید؛ چون پیچاندن پیچ به میزانی بیش از مقدار توصیه‌شده، موجب وارد آمدن نیروهای مخرب به دندانهایتان و لقی آنها خواهد شد.
از شما نگذشته است؛ باور کنید
این روزها علاوه بر کودکان و نوجوانان، بسیاری از بزرگسالان نیز به ارتودنسی روی آورده‌اند و در کنار سایر جراحی‌های زیبایی مانند
جراحی بینی، فک و گونه، ارتودنسی نیز به عنوان روشی برای زیباتر شدن، طرفداران خاص خودش را پیدا کرده است. اگر به یک مطب ارتودنسی سری بزنید، در میان بیماران کوچک و کم سن و سال، بیماران جوان و حتی میانسالی را هم خواهید دید که بر خلاف کوچکترها، بنابرخواست درونی خودشان، بازهم بر خلاف کوچکترها بدون اجبار والدین، به مطب ارتودنسی آمده‌اند! اما باید بگوییم که اگر شما فقط به این دلیل درمان ارتودنسی را انتخاب کرده‌اید که صرفاً زیباتر شوید و تصور می‌کنید تمام مشکلات اجتماعی شما مانند عدم
اعتماد به نفس یا خجالتی بودن به یک‌باره برطرف می‌شوید، راه را درست نیامده‌اید. چون می‌توانید کمتر از اینکه خود را مجبور به تحمل کردن سیمها و نگین‌های (براکتها) نه چندان زیبا روی دندانهایتان کنید، می‌توانید با کار کردن روی اعتماد به نفستان در روابط اجتماعی، خیلی سریعتر به نتایج دلخواهتان برسید.
خوشبختانه اکثر بیماران بزرگسال ارتودنسی، آنقدر سخت‌کوش و فعالند که نمی‌گذارند ناهنجاری فک و صورت و نامرتبی دندان در روال عادی زندگی‌شان تأثیر بگذارد، اما گروهی از افراد نیز هستند که مشکلات اجتماعی خود را به ناهنجاری‌های صورت نسبت می‌دهند. اگر شما در سنین جوانی و میانسالی هستید و تصمیم گرفته‌اید دندانهایتان را ارتودنسی کنید، قبل از هر چیز باید به این مطالب توجه داشته باشید که دستگاه‌های ارتودنسی و سیمها و براکتها همواره در دید هستند. بنابراین باید با استفاده از این وسایل در دانشگاه، محل کار و در کنار سایر افراد خانواده کنار بیایید. اما به این نکته هم توجه کنید که امروزه دستگاه‌های ارتودنسی نامرئی یا نیمه‌‌مرئی هم وجود دارند که شما می‌توانید با مشورت دندانپزشکتان از آنها استفاده کنید، در این صورت دیگر شما در جلسه‌های شغلی و سخنرانی‌ها، مشکلی نخواهید داشت. همچنین باید در ابتدای درمان، مراحل درمانی و طول مدت درمان ارتودنسی دندانهایتان را از دندانپزشک بپرسید. شاید لازم باشد در طول درمان از دستگاه‌های مختلفی استفاده کنید یا طول مدت درمانتان خیلی طولانی‌تر از آن‌چه تصور می‌کردید، باشد. بنابراین با در نظر گرفتن تمام این جوانب تصمیم نهایی خود را بگیرید.
اما جالب است بدانید ارتودنسی فقط برای زیباتر شدن نیست، گاهی دندانهای شما چنان نامرتب و نامنظم هستند که تغییر کردن تمام زوایای آنها با مسواک و نخ کشیدن برایتان دشوار است در این صورت به راحتی پلاک میکروبی روی دندانهایتان در مجاورت لثه جمع و پس از مدتی لثه‌های شما ملتهب می‌شود و حتی تحلیل می‌رود و به
بیماریهای لثه‌ای مبتلا می‌شوید. اگر شما هم چنین مشکلی دارید، ارتودنسی را به شما پیشنهاد می‌کنیم. چون با مرتب شدن دندانها، می‌توانید آنها را به راحتی تمیز کنید و از بیماریهای لثه پیشگیری به عمل آورید. ولی شما به عنوان یک بزرگسال، باید بیش از کودکان مراقب بهداشت دهانی‌تان در طی درمان ارتودنسی باشید، چون خود این سیمها و براکتها محل مناسبی برای تجمع مواد غذایی و میکروب‌های پوسیدگی‌زای دندان و ایجادکننده بیماریهای لثه‌ای هستند، به علاوه اگر بهداشت دهانی‌تان را به صورت مطلوب رعایت نکنید و این عوامل بیماری‌زا را از روی دندانها و اطراف این سیمها پاک نکنید، خیلی سریعتر از کودکان به بیماریهای لثه‌ای دچار خواهید شد.
بستن فضا بین دندانهای جلویی
شاید شما هم از آن دسته افرادی باشید که بین دندانهای جلویی‌تان فاصله باشد و این فاصله به نظرتان زیبایی چهره شما را تحت تأثیر قرار داده است. اگر اینطور است اصلاً نگران نباشید،
ارتودنسی می‌تواند مشکل شما را حل کند. ولی عجله نکنید. غیر از ارتودنسی، روش دیگری نیز وجود دارد. دندانپزشک می‌تواند در یک یا 2 جلسه، فاصله بین دندانهایتان را با یک ماده ترمیمی هم‌رنگ دندان پر کند، به این شکل که مقداری از ماده هم‌رنگ دندان، یعنی همان
کامپوزیت را در مجاورت یکی از دندانهایتان در فضای خالی و مقداری را در مجاور دندان دیگر قرار می‌دهد و با تاباندن اشعه، آن را محکم می‌کند و به این ترتیب در مدت کوتاهی این فاصله پر می‌شود و دندانهایتان با یکدیگر در تماس خواهد بود ولی ممکن است دندانهایتان کمی بزرگتر به نظر بیایند که این امر معمولاً مشکلی از نظر زیبایی ایجاد نخواهد کرد. اما گاهی فاصله بین دندانهای جلویی شما به دلیل بدزاویه قرار گرفتن این دندانها است که در این صورت مشکل شما با استفاده از یک پلاک ارتودنسی حل خواهد شد. ولی اگر دندانهایتان کاملاً حرکت کرده و از هم فاصله گرفته باشد، برای اصلاح موقعیت آنها و بستن این فضا، حتماً باید ارتودنسی ثابت انجام دهید و از بند و براکت روی دندانهایتان استفاده کنید.
از ارتودنسی تا جراحی
شاید بگویید ارتودنسی چه ارتباطی با جراحی دارد؟ ولی بهتر است بدانید جراحی آخرین تیر متخصصان ارتودنسی است! گاهی فک پایین شما ممکن است به میزان زیادی بیرون زده یا تو رفته باشد یا بخش میانی فک بالایتان تورفته و بیرون‌زده باشد، گاهی این ناهنجاریها آن‌چنان شدید است که برای اصلاح آن ارتودنسی به تنهایی نمی‌تواند مشکل شما را حل کند و جراحی تنها راه در دسترس است. معمولاً نامرتبی و نامنظمی دندانها را در هر سنی با استفاده از وسایل ارتودنسی می‌توان برطرف کرد و به دندانهایی مرتب و ردیف دست یافت. ولی برخی مشکلاتی که در فک‌های شما وجود دارد، درمانشان تنها به وسیله ارتودنسی در سنین خاصی امکان‌پذیر است. یعنی اگر به عنوان مثال فک پایین کودک شما عقب است، اگر او را یک تا دو سال پیش از بلوغ نزد متخصص ارتودنسی ببرید، دست دندانپزشک برای درمان فرزندتان بسیار بازتر خواهد بود چون می‌تواند با استفاده از دستگاه‌های ارتودنسی خاصی، فک کودک را که همچنان در حال رشد است، وادار به رشد بیشتری کند و عقب‌ماندگی رشدش را جبران نماید، ولی اگر از این سنین بگذرد و کودک از دوره بلوغ بگذرد و پا به دوره بزرگسالی بگذارد، دیگر صرفاً با درمان ارتودنسی نمی‌توان فک را جلو آورد. ذکر این نکته لازم است که در سنین بالاتر در کنار ارتودنسی، باید از جراحی استفاده کرد. اگر دندانپزشک برای اصلاح روابط فکها و دندانهایتان، جراحی را توصیه کرده است، به این نکته توجه کنید که برای دستیابی به موفقیت کامل و داشتن دندانهایی مرتب و فک‌هایی متعادل، لازم است قبل و بعد از جراحی، ارتودنسی انجام دهید.
مطلب دیگر آنکه در بسیاری از روشهای جراحی فک، پس از عمل، فک‌های شما را با سیم به هم می‌بندد تا سریعتر التیام یابد، بنابراین باید خود را برای 5/1 تا 2 ماه بسته بودن دهان و استفاده از مایعات آماده کنید. مدت بستری شدن در بیمارستان 2 تا 4 روز از سرگیری رژیم غذایی عادی6 تا 8 هفته پس از جراحی شروع فیزیوتراپی 1 هفته پس از جراحی شروع ارتودنسی بعد از جراحی 1 ماه پس از جراحی مدت درمان ارتودنسی پس از جراحی حداکثر 6 ماه گذشتن خطر از کنار گوش. اگر دندانهایتان را ارتودنسی کرده باشید، به یاد می‌آورید دردی را که در روزهای اولی که سیمها و براکتها را روی دندانهایتان نصب کرده بودند. شاید هم احساس می‌کنید دندانهایتان پس از ارتودنسی لق شده‌اند، درست. گرچه ارتودنسی، درمانی مطمئن است و اگر توسط متخصص این رشته انجام شود کمترین عوارض و خطرات را دارد، ولی به هر حال دارای عوارض خاص خود است. دندانپزشک قبل از درمان ارتودنسی، اثرات مخرب نیروهای ارتودنسی را برای شما توضیح خواهد داد و توصیه‌های لازم را به شما برای به حداقل رساندن این خطرات ارائه خواهد نمود. یکی از دلایلی که دندانپزشک از شما می‌خواهد هر 3 تا 4 هفته به او سر بزنید، کنترل نیروی وارد بر دندانها و جلوگیری از این عوارض است. بنابراین مراجعه سر وقت به دندانپزشکتان در طول درمان ارتودنسی را پشت گوش نیندازید.
لقی دندانها
دندانها به وسیله الیافی به استخوان فک متصل شده‌اند. در طی درمان ارتودنسی برای حرکت دادن دندانها، این الیاف از استخوان جدا و بعداً مجدداً متصل می‌شوند و همین پدیده موجب ایجاد مقداری لقی در تمام بیماران ارتودنسی می‌شود. اگر در طول درمان ارتودنسی‌تان احساس کنید دندانهایتان به میزان متوسطی لق شده‌اند، قابل قبول است. ولی لقی شدید دندانها، نشان می‌دهد که نیروی زیادی به دندانهای شما وارد شده است و این یک زنگ خطر خواهد بود. در این شرایط باید درمان ارتودنسی را قطع کرد تا لقی دندانها به حد متوسط برگردد.
درد دندانها
وقتی که سیمها و براکتهای ارتودنسی روی دندانهایتان نصب می‌شود یا پیچ دستگاه‌های ارتودنسی را در منزل باز می‌کنید، پس از چند ساعت درد شروع می‌شود و به طور طبیعی 2 تا 4 روز ادامه می‌یابد. این میزان درد طبیعی است و ناشی از اعمال نیرو به دندانها، برای حرکت دادن آنها و مرتب کردنشان است. برای اینکه کمتر احساس درد کنید، می‌توانید در این مدت آدامس بجوید. در این صورت درد شما به میزان زیادی کاهش خواهد یافت.
حساسیت به فلز
جنس اکثر سیم‌های ارتودنسی از فلزی به نام «
نیکل» است که برخی افراد به آن حساسیت دارند و مخاط دهانشان در اثر تماس با این سیمها، قرمز و متورم می‌شود. این افراد باید از سیمها و براکتهای از جنس «
تیتانیوم» استفاده کنند.
تحلیل ریشه دندان
تمام دندانهایی که تحت درمان جامع ارتودنسی قرار می‌گیرند، دچار کوتاهی طول ریشه به دلیل تحلیل ریشه می‌شوند که اهمیت چندان زیادی ندارد اما اگر در درمانهای ارتودنسی از نیروهای سنگین و مداوم استفاده شود و زمان ارتودنسی بیش از حد طولانی شود، این نیروها که از طرف سیمها و نگین‌ها (براکتها) به دندان وارد می‌شوند، میتوانند باعث تحلیل بیش از حد
ریشه دندان شوند. به تازگی محققان کانادایی موفق به ساخت دستگاهی شده‌اند که می‌تواند با تولید
امواج فراصوت، ریشه دندانهای تحلیل‌رفته را ترمیم و از تحلیل ریشه دندانها در طی درمان ارتودنسی جلوگیری کند. این دستگاه که به اندازه یک نخود است، روی سیم‌های ارتودنسی نصب می‌شود و به وسیله یک باتری کار می‌کند.
بهداشت دهان به هزار یک علت
سیمها و براکتهای ارتودنسی محل مناسبی برای گیر کردن مواد غذایی در زیرشان و پوسیده شدن دندانهایتان است. بنابراین حتماً بعد از هر غذا، یا پس از خوردن تنفلات در طول روز، دندانهایتان را مسواک بزنید و اطراف سیمها را از باقی‌مانده مواد غذایی پاک کنید. مسواکهای خاصی هم مخصوص افرادی که دندانهایشان را ارتودنسی کرده‌اند، در بازار وجود دارد که گاهی 3 سر زاویه‌دار دارند و میتوانند همزمان دور تا دور سیمها و براکتها را تمیز کنند. مسواکهای برقی جدید هم دارای سرهای مخصوص تمیز کردن دندانهای ارتودنسی‌شده هستند. پلاک ارتودنسی‌تان را در ظرف پلاستیکی مخصوصی که می‌توانید آنها را از فروشگاه‌های عرضه ظروف پلاستیکی تهیه کنید، نگهداری نمایید. بعد از صرف هر غذا، پلاکتان را با یک مسواک، کاملاً تمیز کنید. ممکن است در هنگام تمیز کردن، پلاکتان درون دستشویی بیفتد، بشکند و آسیب ببیند. برای جلوگیری از این کار بهتر است یک ظرف را پر از آب کنید و پلاکتان را بالای آن نگهدارید و در این حالت آن را مسواک بزنید.
ارتودنسی نامرئی (Invisalign)
این روزها در آمریکا سیستم جدیدی به نام «ارتودنسی نامریی» به بازار ارایه شده است و بسیاری از دندانپزشکان برای مرتب کردن دندانهای بیمارنشان از آن استفاده می‌کنند. در این سیستم بدون استفاده از سیمها و براکتها و انواع پلاکهای ارتودنسی دندانها مرتب می‌شوند و مزیت دیگر آن، این است که شما هنگامی‌که از این وسیله استفاده می‌کنید، طرف مقابل اصلاً نمی‌تواند وجود آن را روی دندانهایتان مشاهده کند. در این سیستم، در جلسه اول از دهان شما قالب‌گیری می‌شود و سپس یک‌سری پلاکهای (قاشقک‌های) شفاف پلاستیکی که قابل گذاشتن و برداشتن است برایتان ساخته می‌شود. سپس شما هر دو هفته یک‌بار به نوبت یکی از یک پلاکها را دهانتان می‌گذارید و هر کدام به میزان اندکی دندانهای شما را مرتب می‌کنند. در پایان درمان با تغییرات اندک اندکی که هر یک از پلاکها در دندانهایتان ایجاد کرده‌اند، در نهایت دندانهای شما ردیف خواهند شد. طول زمان لازم برای مرتب شدن دندانها با این روش، کوتاه و حدود 6 ماه است. اما فراموش نکنید که فعلاً از آن تنها برای افرادی که دندانهایشان به میزان ناچیزی نامرتب است، می‌توان استفاده کرد.
پرسشها و پاسخها
مصاحبه با دکتر فریبرز امینی، متخصص ارتودنسی:
س1: آقای دکتر، به نظر شما بهترین سن برای مراجعه به یک مطب ارتودنسی و گرفتن مشورت درباره لزوم انجام ارتودنسی، چه سنی است؟
ج: بهترین زمان، سن 6 سالگی، همزمان با رویش اولین دندانهای دایمی است. اولین علامت‌های نشان‌دهنده نامرتبی دندانها در این سن آشکار می‌شود. همچنین ممکن است کودک در سن 6 سالگی مشکلی از نظر نامرتبی دندانها نداشته باشد ولی همین معاینه ساده توسط دندانپزشک می‌تواند از بسیاری از مشکلات بعدی جلوگیری کند چون دندانپزشک ممکن است به این نتجه برسد که گرچه در حال حاضر کودک مشکلی ندارد، ولی در 2 تا 3 سال آینده دندانها به سمت نامنظمی پیش خواهند رفت. در این صورت والیدن را آگاه می‌کند تا مراقبت‌ها و معاینات لازم را در سالهای آینده مد نظر داشته باشند.
س2: تصور کنید والدین، فرزنداشان را برای معاینه نزد شما آورده‌اند؛ چه سؤالاتی را باید از شما بپرسند تا بعداً دچار ابهام و سردرگمی نشوند؟
ج: اول اینکه باید بپرسند که فرزندشان نیاز به درمان ارتودنسی دارد یا نه؟ در صورتی‌که جواب مثبت بود، حتماً دلیل این ضرورت را جویا شوند. از دندانپزشک بخواهند نوع درمانی که قرار است برای فرزندشان انجام شود را برایشان توضیح دهد و طول زمان تقریبی درمان را نیز تعیین کند. هزینه درمان را حتماً بپرسند و از نحوه پرداخت این هزینه آگاه شوند، همچنین والدین میتوانند از دندانپزشک بخواهند عکسهای بیماران دیگری که مشکلی مشابه فرزندشان را داشته‌اند و درمان شده‌اند را به آنها نشان دهد و به این وسیله میتوانند نتیجه نهایی درمان را چه از نظر زیبایی و فرم صورت و چه از نظر تغییرات دندانی مشاهده کنند. والدین نباید فراموش کنند که درباره عوارض احتمالی درمان ارتودنسی سؤال کنند و عوارض عدم انجام درمان ارتودنسی را نیز بپرسند. با آگاهی از پاسخ این پرسشها، پدر و مادر میتوانند با دیدی روشن درباره انجام درمان ارتودنسی فرزندشان تصمیم بگیرند.
س3: درمان ارتودنسی شامل چه درمانهایی است و متخصصان این رشته میتوانند کدامیک از مشکلات دندانی و فکی را اصلاح کنند؟
ج: «ارتو» به معنای منظم کردن و «دنسی» به معنای دندان است. ارتودنسی علمی است که به مرتب کردن دندانها می‌پردازد. ولی تصور کنید ارتودنسی فقط به منظم کردن دندانها محدود می‌شود. انجام درمان ارتودنسی با رشد کلی بدن در ارتباط است به همین دلیل است که اگر بیمار در سن مناسبی به دندانپزشک مراجعه کند، متخصص ارتودنسی می‌تواند از پروسه رشد کودک برای اصلاح ناهنجاری‌های فکی او استفاده کند. به عنوان مثال اگر کودکی جلوزدگی یا تورفتگی فک پایین را دارد، اگر در سن مناسبی به دندانپزشک مراجعه کند، می‌توان رشد فک او را با سایر قسمتهای صورت و فک بالا هماهنگ نمود و از ناهنجاری دایمی فک‌های کودک در بزرگسالی پیشگیری به عمل آورد. به همین دلیل ارتودنسی امروزی به «مرتب کردن دندانها و جابه‌جایی فکها» می‌پردازد. این رشته دومین رشته رایج در جهان در زمینه علوم پزشکی پس از رشته جراحی است.
س4: یک بیمار باید چه مشکلات فکی و دندانی داشته باشد که نیاز به درمان ارتودنسی برای او ضرورت یابد؟
ج: یکی مشکلاتی که درمان ارتودنسی را برای یک فرد ضروری می‌سازد، «مشکلات عملکردی» است. به عنوان مثال، یک عضله صورت عمل خود را به درستی انجام نمی‌دهد یا عملکرد دندانها دچار اشکال است. گروهی دیگر از مشکلات، مشکلات اسکلتی هستند. یعنی آرواره‌ه
