درآمد
به طور کلی هر
قیاس دو جنبه دارد:
جنبه صورت و
جنبه ماده.
برای اینکه قیاس کاملا درست و استوار باشد، باید هم صورت و هم ماده آن صحیح باشد و در صورت نادرستی هر یک از این دو جنبه، کل قیاس نادرست خواهد بود. (همچنانکه یک ساختمان در صورتی مستحکم خواهد بود که هم از ماده ای (آجر و سیمان و ...)شایسته تشکیل شود و هم صورت و شکلی متناسب و درست و مطابق اصول فنی داشته باشد.)
صورت قیاس
منظور از صورت قیاس همان
شکل و هیات و ساختار تالیف قیاس است؛ یعنی اصول و شرط هایی که در مبحث قیاس ذکر می شود.
قیاس، در صورتی که یک قیاس درست است که اصول و شروط ظاهری و تالیفی قیاس را در هیات و شکل خود رعایت کرده باشد. به عبارت دیگر، اگر قیاس مطابق با شروطی که برای هیات و شکل آن است تالیف شود، از
جنبه صورت کاملا صحیح خواهد بود .
مثلا این قیاس را در نظر بگیرید:
- سرو یک درخت است. (صغری )
- تمام درختان در زمستان برگ هایشان را از دست می دهند. (کبری )
- پس درخت سرو نیز در زمستان برگ هایش را از دست می دهد. (نتیجه )
همان طور که ملاحظه می کنید، این قیاس از حیث صورت، کاملا صحیح می باشد؛ یعنی واجد شرایط ظاهری تالیف قیاس است و تمام شروط صوری و ساختاری قیاس در آن رعایت شده است؛ با این حال نتیجه نادرست است. چرا؟
زیرا ماده و محتوای این قیاس نادرست و بی اعتبار است؛ یعنی کبرای این قیاس غلط است و اینطور نیست که تمام درختان در زمستان برگ هایشان را از دست دهند.(مانند درخت سرو،
چنار و... که در تمام سال برگ دارند.)
به همین دلیل نتیجه قیاس نیز غلط و مخدوش است .
یعنی این قیاس از حیث صورت صحیح و از حیث ماده مخدوش و بی اعتبار است.
ماده قیاس
مقصود از ماده قیاس، مقدمات و محتوای آن ها بدون توجه به چگونگی تالیف آنها در قیاس است؛ یعنی محتوای مقدمات قیاس فی نفسه.
چنانکه می دانید منظور از مقدمات قیاس، دو
قضیه ای است که به عنوان مقدمه قیاس ذکر می شوند و یکی را صغرای قیاس و یکی را کبرای قیاس می نامیم.
هر یک از این دو قضیه می تواند مورد قبول یا غیر قابل قبول باشد؛ و قضیه ای که به عنوان مقدمه قیاس و
استدلال پذیرفته می شود، گاهی یقینی و گاهی غیر یقینی است و در مبحث
مواد قیاس و نیز
یقینیات به آن خواهیم پرداخت.
به مقدمات قیاس و یا به عبارت دیگر به قضایایی که قیاس از آن ها ساخته می شود،
مبادی قیاس نیز گفته می شود.
در قیاسی که ذکر شد، کبرای قیاس نادرست بود. اما ممکن است در یک قیاس، کبرای قیاس درست و صغرای قیاس نادرست باشد؛ و یا ممکن است هر دو مقدمه نادرست باشند. در هر سه صورت، نتیجه قیاس (گر چه صورت قیاس درست باشد)، نادرست و بی اعتبار خواهد بود.
رابطه ماده قیاس با صناعات خمس
قیاس با توجه به گوناگونی مقدمات؛ یعنی مواد قیاس و ارزش هر یک و نتیجه ای که بدست می دهد؛ و نیز با توجه به هدفی که از تالیف قیاس مورد نظر است، به پنج قسم تقسیم می شود:
برهان،
جدل،
خطابه،
سفسطه یا مغالطه و
شعر.
بحث از این اقسام پنجگانه یا کاربرد آنها
صناعات پنجگانه(خمس) نامیده می شود.( مثلا صناعت برهان، صناعت جدل و...)
بنابراین مبحث صناعات خمس فقط بر مواد قیاس استوار است و هیچ ارتباطی با صورت قیاس ندارد.
مواد قیاس
ماده قیاس انواع گوناگونی دارد که مجموعا
مواد قیاس نامیده می شوند.
مواد قیاس، برحسب
استقراء عبارتند از:
منابع
- کلیات منطق صوری، صفحه 359و 361
- منطق مظفر، جلد2، صفحه 123و 124
