همان طور که می دانید، هر
قیاس دست کم از دو
قضیه اصلی تشکیل می شود که
مقدمات قیاس نام دارد.
از این دو قضیه، قضیه دیگری لازم می آید که
نتیجه نامیده می شود و در حکم فرزند مقدمات قیاس است.
تعریف قیاس اقترانی:
قیاس اقترانی را که یکی از دو قسم قیاس است، این گونه تعریف می کنند:
قیاس اقترانی قیاسی است که نتیجه یا نقیض نتیجه، به نحو بالفعل(یعنی صراحتاً) در مقدمات آن ذکر نشده باشد. (یعنی قیاسی است که نتیجه یا نقیض نتیجه صراحتاً در مقدمات نیامده باشد.)
(همان طور که ملاحظه می شود، این تعریف، کاملا برعکس
قیاس استثنایی می باشد.)
مثال:
زمین یک
سیاره است. (مقدمه اول قیاس)
هر سیاره کروی است. (مقدمه دوم قیاس)
نتیجه: زمین، کروی است.
چنانچه مشاهده می گردد، در این قیاس نه خود نتیجه (زمین کروی شکل است) و نه نقیض نتیجه (زمین کروی شکل نیست)؛ هیچ یک بالفعل و با صراحت در مقدمات ذکر نشده است.(قید
بالفعل به این دلیل است که نتیجه به نحو
بالقوه در مقدمات وجود دارد.)
اجزا و حدود قیاس اقترانی:
ما در هر قیاس به دنبال آن هستیم تا یک قضیه را اثبات کنیم و به همین جهت آن را
مطلوب می نامیم.
موضوع قضیه مورد نظر یا مطلوب را
اصغر یا
حد اصغر و
محمول آن را
اکبر یا
حد اکبر می نامند و هر دو را با هم،
راسین یا
طرفین یا
حدین نام می دهند.
مثلا فرض کنید که می خواهیم این قضیه را که "زمین کروی است" اثبات کرده و تصدیق نماییم. پس این قضیه مطلوب ما است.
در این قضیه، "زمین" اصغر یا حد اصغر و "کروی" اکبر یا حد اکبر می باشد:
زمین (اصغر) کروی (اکبر) است. (مطلوب)
علت این اسامی این است که معمولا کلیت و شمول محمول بیش از موضوع است؛ یعنی قلمرو آن وسیع تر است و به همین دلیل آن را اکبر می خوانند.
این قضیه موضوع و محمولی دارد و چنانچه معلوم است این قضیه ،قضیه ای
بدیهی نیست و نمی توان بدون دلیل، محمول این قضیه (کروی بودن) را به موضوع آن (زمین) نسبت دارد و رابطه میان آنها را تصدیق کرد.
یه همین جهت، باید امر مشترکی را که میان موضوع و محمول مشترک است پیدا کنیم تا آن ها را به هم مرتبط سازد. (همانند پلی که دو سوی نهر را به هم ارتباط می دهد.)
این امر مشترک را
حد وسط یا حد اوسط یا اوسط می نامیم.
اساسا کار اصلی قیاس، همین پیدا کردن حد وسط و میانجی، یعنی یافتن امر مشترکی است که نسبت را میان موضوع و محمول قضیه مورد نظر ما برقرار می کند.
پس حدود قیاس سه حد است:
حد اکبر (اکبر)، حد اصغر (اصغر)، حد وسط.
چگونگی تالیف قیاس اقترانی:
اولین کاری که باید برای تالیف قیاس اقترانی و اثبات قضیه مورد نظر خود انجام دهیم، یافتن حد وسط است. به محض اینکه حد وسط (نسبت دهنده محمول به موضوع قضیه مورد نظر) را پیدا کنیم، می توانیم قیاس را تشکیل داده و قضیه را اثبات نماییم.
حد وسط و میانجی میان موضوع و محمول قضیه را بدین ترتیب پیدا می کنیم:
خصوصیات اصلی موضوع و محمول را بررسی می کنیم و اوصاف و خصوصیات هر یک را از نظر می گذرانیم و به دنبال چیزی (حدی، امری) می گردیم تا میان هر دو مشترک باشد.
برای مثال در میان اوصاف و خصوصیات زمین می گردیم تا چیزی بیابیم که با کروی بودن ارتباط داشته باشد. پس از جستجوی بسیار بالاخره متوجه می شویم که زمین یک سیاره است و از سوی دیگر نیز می دانیم که یکی از خصوصیات سیاره، کروی شکل بودن است. پس سیاره بودن می تواند کروی بودن را به زمین پیوند دهد.
بنابراین
سیاره که میانجی و رابط میان موضوع و محمول واقع می شود و آن دو را به هم مرتبط می سازد، حد وسط قیاس ما می باشد. این حد وسط محور اصلی و قطب حقیقی قیاس و پایه و مبنای آن است و قیاس در حقیقت به گرد آن می چرخد و به همین جهت، مدون
علم منطق، یعنی
ارسطو گفته است که:
تیز یابی عبارت است از کشف سریع حد وسط مورد نیاز.
اکنون که حد وسط را پیدا کرده ایم، تنها کاری که باید انجام دهیم، این است که محمول قضیه مورد نظرمان را توسط این حد وسط به موضوع قضیه مرتبط کنیم.
به این صورت:
دو مقدمه تشکیل می دهیم که در مقدمه اول، اصغر با حد وسط اقتران می یابد و در دومی اکبر با حد وسط. مقدمه ای را که شامل حد اصغر است،
صغری و مقدمه ای را که شامل حد اکبر است،
کبری می نامند.
با انجام این کار، مطلوب، خود به خود ثابت شده و از این به بعد،
نتیجه نامیده می شود.
برای نمونه در ارتباط با مثال مذکور، این گونه عمل می کنیم:
زمین، سیاره است. (صغری)
(اصغر)(اوسط)
هر سیاره کروی است. (کبری)
،،،(اوسط)(اکبر)
زمین کروی است. (نتیجه)
چهار نکته!
1)چنانچه ملاحظه می گردد، حد وسط، حد مشترکی است که اصغر و اکبر را به یکدیگر پیوند می دهد.
2)حد وسط یا حد مشترک حتما باید در صغری و کبری تکرار شود.
3)بنابراین، حد وسط است که بین مقدمات و نتیجه، مناسبت بر قرار می کند؛ در هر دو مقدمه تکرار و در نتیجه حذف می شود.
4)نتیجه، نهایت و منتهای
استدلال و قیاس است و ذهن با رسیدن به آن به مقصود نهایی خود می رسد.
قیاس اقترانی بر اساس نحوه قرار گرفتن حد وسط در صغری و کبری، چهار شکل مختلف پیدا می کند که به اشکال چهار گانه معروف است .
در همین باره، نگاه کنید به:
همچنین قیاس اقترانی به طور کلی دارای یک سری قواعد عمومی و اساسی است که باید رعایت شود تا نتیجه بخش(منتج) باشد. برای آگاهی از آن ها نگاه کنید به:
منابع
- مجموعه آثار، جلد 5، صفحه 91
- منطق مظفر، جلد2، صفحه 25
- کلیات منطق صوری، صفحه 318-314
