• مقدمه
• مراحل معاد
  • الف) امکان معاد
    • انکار معاد بدون دلیل است
    • آفرینش نخستین انسان
    • قدرت الهی
    • نمونه‌های معاد
    • نمونه‌های تاریخی معاد
• ضرورت معاد
  • 1- دلیل حکمت
  • 2- عدل الهی
• حوادث قبل از معاد
• مباحث مرتبط
• منابع

سیمای قیامت در قرآن

مقدمه

اعتقاد به قیامت و معاد تقریبا در اکثر دینهایی که انسانها از اول خلقت تا حالا با آن سرو کار داشتند هرچند با اختلافاتی همواره در میان مردم رایج بوده و اکثریت معتقدند که یک روزی همه مردگان زنده خواهند شد و در آنجا دیگر پس از پشت سر گذاشتن یک زندگی توام با رنج و زحمت به رفاه و آسایش مطلق روی خواهند آورد. در قرآن نیز که کتاب دین اسلام می‌باشد با دید ویژه‌ای بر این مطلب نگریسته شده و از میان همه نظریات راجع به معاد، معاد جسمانی و روحانی پذیرفته گشته، فرا رسیدن قیامت و برانگیخته شدن تمام انسانها، چنان مورد توجه و قطعی بیان گردیده که امکان هرگونه شک و تردیدی را از بین برده و آن را وعده‌ای تخلف ناپذیر خوانده. در این کتا،ب معاد در دو مرحله مورد بررسی و تبیین قرار گرفته که یکی امکان وقوع معاد است و دیگری دلیلهای وقوع معاد. که به طور خلاصه به بیان هر کدام از موارد یاد شده می‌پردازیم:

مراحل معاد

الف) امکان معاد

در قرآن پنج روش مختلف برای بیان امکان وقوع معاد مورد توجه قرار گرفته که بدین شرح است:

انکار معاد بدون دلیل است

بخشی از آیات قرآنی بر این حقیقت اشاره می‌فرماید که منکران قیامت ، هیچ دلیل عقل پسند و محکمه‌پسندی در ادعاهای خود نداشته و صرفا می‌کوشند تا قیامت و زندگی دوباره انسان را امری غیر‌معقول نشان دهند چنانچه آیات 7 و 8 سوره سبا نیز به این حقیقت اشاره نموده که (و کسانی که کفر ورزیدند، گفتند آیا مردی را به شما نشان دهیم که شما را خبر می‌دهد که چون متلاشی شدید _ باز _ قطعا در آفرینشی جدید خواهید بود؟ آیا _ این مرد_ بر خدا دروغی بسته یا جنونی در اوست؟ نه بلکه آنان به آخرت ایمان ندارند در عذاب و گمراهی دور و درازند. ) همچنانکه می‌بینیم به جای تفکر در آیات الهی و پاسخ دادن متناسب با آن به مغالطه روی آورده با تهمتهای ناروا، پیامبر را شخصی دروغگو و دیوانه می‌خوانند.

آفرینش نخستین انسان

در این آیات، چنین بیان می‌دارد همان خداوندی که توانست اولین انسان را بیافریند پس در آفرینش دوباره او نیز قدرت دارد و چنین ابراز می دارد که بگو همان کسی که نخستین بار پدید آورد به آن زندگی می‌بخشد.

قدرت الهی

دسته ای از آیات نیز قدرت خداوند را دلیل محکمی بر امکان وقوع معاد بیان می‌دارند، در این سری آیات ، با یادآوری مظاهر قدرت الهی در خلقت جهان ، توانایی وی را در زنده نمودن دوباره مردگان اثبات نموده، می فرماید: مگر ندانسته‌اند آن خدایی که آسمانها و زمین را آفریده و در آفریدن آنها ناتوان نگشته می‌تواند مردگان را نیز زنده کند، آری اوست که بر همه چیز تواناست.

نمونه‌های معاد

در دسته دیگر از آیات قرآنی برای از بین بردن شک و تردید در موضوع امکان معاد، توجه انسان به جهان طبیعت اطراف خودش و مرگ و زندگی دوباره طبیعت جلب کرده، رویش گیاهان سبز و زیبا از دل خاک مرده را نمونه عینی قیامت بیان داشته، در آیه 57 سوره اعرافچنین اشاره می‌فرماید: اوست که باران را پیشاپیش _ باران _ رحمتش مژده رسان می‌رساند تا آنگاه که ابرهای گران بار را بردارند، آن را به سوی سرزمینی مرده برانیم و از آن باران فرود آوریم و از هرگونه میوه‌ای _ از خاک _ برآوریم بدین سان مردگان را _ نیز از قبرها _ خارج می‌سازیم باشد که شما متذکر شوید.

نمونه‌های تاریخی معاد

در دسته دیگری از آیات به حوادث تاریخی اشاره‌ای شده است که نمونه عینی از رستاخیز انسان در قیامت هستند و پس از نقل این نمونه‌های عینی، به رابطه آن با معاد اشاره‌ای نموده وقوع معجزه گونه اینها را نشانه‌ای برای قیامت معرفی می‌نماید به عنوان نمونه داستان شخصی را بیان می‌دارد که در حال گذر از کنار یک آبادی ویران شده‌ای، از خود سوال می‌کند که خدا چگونه جسد مردگان را زنده می‌کند، این شخص به قدرت الهی می‌میرد و پس از گذشت صد سال دوباره زنده می‌شود و همچنین نمونه‌های دیگری مانند اصحاب کهف، زنده شدن پرندگان چهارگانه پس از ذبح آنها توسط حضرت ابراهیم علیه السلام، را مورد توجه قرار داده، بیان می‌دارد.

ضرورت معاد

در قرآن علاوه بر اثبات امکان وقوع معاد به مسئله مهمتر از آن که همان ضرورت معاد است نیز توجه ویژه‌ای شده است یعنی محتوی بعضی آیات طوری است که می‌توان از آنها نوعی استدلال عقلی بر ضرورت معاد به دست آورد. از ویژگی عمده این دسته آیات این است که معمولا بر یکی از صفتهای الهی تاکید ورزیده، وقوع معاد را از لوازم گریز ناپذیر آن صفت بیان می‌دارد که به ترتیب زیر است:

1- دلیل حکمت

می‌دانیم که یکی از صفتهای خداوندی، حکیم بودن است به این معنی که خداوند کارهای بیهود انجام نمی‌دهد بلکه تمام کارهایش دارای هدف و نتیجه خردمندانه‌ای ‌می‌باشد. و از طرف دیگر نیز هدف آفرینش انسان، رسیدن آدمی به کمالات ویژه خود اوست، و از جهتی می‌دانیم که این جهان برای کمال انسان کافی نمی‌باشد چرا که زندگی انسانی در دنیا پر از انواع رنجحها و دردها و محدودیتها می‌باشد در حالی که انسان هم از لحاظ فطری و هم از لحاظ ساختار وجودیش، قابلیت زندگی همیشگی را دارد. پس با توجه به حکمت الهی، هدف خلقت انسان باید تحقق یابد یعنی انسان به کمال شایسته خود برسد از طرفی نیز متوجه هستیم که رسیدن کامل به این هدف در این جهان غیر ممکن می‌باشد بنابراین لازم است که زندگی انسانی با مرگش پایان نپذیرد چرا که در این صورت خلقتش از روی عبث و بیهوده می‌باشد که در آیات 115 و 116 سوره مومنون به این حقیقت اشاره می‌فرماید که: آیا پنداشتید که شما را بیهوده خلق کرده‌ایم، و این که به سوی ما بازگردانیده نمی‌شوید؟ که مضمون این آیات بیانگر آنست که اگر رجوع و بازگشتنی نباشد کار خدا بیهوده است در حالی که خداوند حکیم منزه بدور از انجام کار بیهوده می‌باشد.

2- عدل الهی

از دلایل عقلی دیگر در قرآن بر ضرورت معاد داوری خداوند می‌باشد اینکه یکی از جلوه‌های عدل الهی، اینست که به کافران کیفر دهد و به نیکوکاران پاداش عنایت فرماید. با نظر به اینگه دنیای مادی به دلیل محدودیتهایش، گنجایش پاداش و عذاب همه انسانها را ندارد و از سوی دیگر تمام لذات دنیوی نیز نمی‌تواند پاداش کامل و مناسب برای اعمال بندگان مومن باشد و از سوی دیگر حتی با بالاترین کیفرها نمی‌توان برخی جنایات را به طور کامل کیفر داد مثلا قصاص یک نفر که به تنهایی چندین نفر را می‌کشد با قصاص کسی که فقط یک نفر را می‌کشد چگونه برابری می‌کند. بنابراین چون پاداش و کیفر همه انسانها در دنیا ممکن نیست عدالت خداوندی اقتضا می‌کند تا در جهان دیگری، دادگاه عدلش را بگستراند تا در آنجا با رودررویی با اعمالشان بی هیچ کم و زیادی نتایج عملشان را دریافت دارند. که این جهان دیگر همان قیامت می‌باشد، که به این حقیقت در آیات 35 و 36 سوره قلم اشاره شده که: آیا فرمانبرداران را چون بدکاران قرار خواهیم داد؟ شما را چه شده است؟ چگونه داوری می‌کنید؟
و در آیات 21 و 22 سوره جاثیه می‌فرماید که: خدا آسمان‌ها و زمین‌ها را به حق آفریده تا هر کسی به سبب آنچه بدست آورده پاداش یابد و آنان مورد ستم قرار نمی‌گیرند.

حوادث قبل از معاد

این بود خلاصه‌ای از دلایل وقوع معاد در قرآن اما قبل از وقوع معاد بنابر آیات مختلف قرآنی یک سری حوادثی در این جهان رخ خواهد داد، به گونه ای انسان فکر می‌کند مرگ جهان فرا رسیده باشد این حوادث بنابر آیات مختلف قرآنی چنین است:

• کوهها به لرزه درآمده، از جاکنده شده و در هم کوبیده شده به حرکت درآمده، به گرد و غبار پراکنده تبدیل می‌شوند دریاها شکافته شده شعله ور می‌گردند، زلزله‌ای بسیار بزرگ رخ خواهد داد ستارگان نورانی تاریک می‌شوند و اجرام آسمانی از هم پراکنده شده در هم می‌ریزند و آسمان شکافته شده مانند فلزی گداخته می‌گردد.

ناگهان شیپور مرگ به صدا درمی‌آید و همه موجودات زنده می‌میرند و با نواخته شدن دوباره آن، همه انسانها سر از گورها برداشته پس از زنده شدن دوباره‌شان، همانند ملخها و پروانه‌ها که در هوا این سو و آن سو می‌روند سراسیمه و هراسان و با سرعت به محضر الهی می‌رسند و بدین صورت قیامت آغاز می‌گردد.

پس از رسیدن به محضر الهی، نامه عمل هر کسی که در آن همه کارهای ریز و درستش ثبت گردبده برایش ارائه می‌گردد. بدینگونه که نامه عمل انسانهای نیکوکار به دست راستشان و نامه عمل بدکاران به دست چپشان داده شده و خداوند شروع به داروی می‌فرماید، فرشتگان و پیامبران و اولیاء الهی به عنوان شاهد در دادگاه الهی حضور خواهند داشت، علاوه بر شهادت پیامبران و فرشتگان و اولیا الهی، زمین، دستها و پاها و حتی پوست انسان نیز به عنوان شهود در دادگاه عدل الهی انجام وظیفه خواهند کرد، حساب عمل هرکسی براساس عدالت به دقت مورد رسیدگی قرار گرفته و با میزان الهی سنجیده می‌شوند به طوری که از هیچ کس عوضی پذیرفته نمی‌شود و شفاعت کسی مورد قبول نمی‌شود مگر شفاعت کسانی که به دستور خداوند و براساس معیارهای مورد رضایت الهی صورت گرفته باشد، سپس حکم الهی اعلام شده، نیکوکاران و بدکاران از یکدیگر جدا می‌گردند در حالیکه مومنان روسفید و خندان به سوی بهشت می‌روند و کافران و منافقان روسیاه، اندوهگین و با ذلت وخواری به سوی دوزخ برده می‌شوند. هنگامی که مومنان به بهشت نزدیک می‌شوند درهای بهشت گشوده گردیده و فرشتگان رحمت به استقبالشان آمده و با درود و احترام، مژده سعادت همیشگشیان را می‌دهند. و از سوی دیگر درهای دوزخ به سوی کافران و منافقان گشوده گردیده فرشتگان عذاب با خشونت آنان را سرزنش کرده به آنان وعده عذاب ابدی می‌دهند. و بدین گونه زندگی ابدی انسان شروع می گردد.

مباحث مرتبط

• سفر آخرت
• سیمای بهشتیان در قرآن
• سیمای جهنمیان در قرآن

منابع

1. جمعی از نویسندگان ، معارف اسلامی 2 و1 – نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، چاپ دهم پائیز 1378
2. قرآن کریم ،ترجمه محمد مهدی فولادوند