مقدمه
انقلاب
ارتباطات و
اطلاعات به
سرعت اقتصاد ،
فرهنگ و سیاست جهان را دستخوش دگرگونی می‌کند و جهان را عملا" به یک "دهکدة جهانی" تبدیل می‌کند. رخدادهایی که در هر گوشه این
سیاره رخ می‌دهد، در کمترین زمان به سراسر جهان مخابره می‌شود. تصمیمات و کارهای اقتصادی، بیش از پیش از پیامدهای جهانی برخوردار شده‌اند. اطلاعات و ارتباطات چنان به سرعت درون اقتصاد و جامعه انسجام می‌یابند که جهانی شدن و ظهور جوامع اطلاعاتی، واقعیتی اجتناب‌ناپذیر جلوه می‌کند. با این حال، همه ملت‌ها، گروه‌ها و افراد به‌طور هماهنگ و برابر در مزایای جهانی شدن و
فنآوریهای اطلاعاتی سهیم نیستند. از این‌رو، در سراسر جهان درباره امید به ایجاد طبیعتی آرمانی و بیم از افزایش شکاف دیجیتالی بحث‌های داغی درگرفته است که نوید دنیایی موفق و آرام را می‌دهد و هراس از برخوردهای مدنی و فرهنگی را برمی‌انگیزد. به نظر من، واقعیت در همین نهفته است.
بی‌شک،
فن‌آوری اطلاعاتی نیروی قدرتمندی به‌شمار می‌آید، اما معتقدم که قوه ابتکار انسان قوی‌‌تر است و شیوه به‌کارگیری فن‌آوری اطلاعاتی در حل مشکلات و مسائل از اهمیت بسزایی برخوردار است.
دانش،
قدرت محسوب می‌شود. همیشه همینطور بوده است، چه در دوران ما قبل تاریخ که از آتش و سنگ به عنوان ابزار استفاده می‌شد و چه در عصر مدرن علوم هسته‌ای و فضایی و فنآوریهای مربوط. با وجود این، ویژگی مثال‌های فوق در قدرت یا دانش نهفته نیست، بلکه ریشه در این واقعیت دارد که چون تعداد نسبتا" معدودی از مردم از دانش برخوردار بودند، پس به توانایی و اختیار دست می‌یافتند. انسان به تنهایی قادر به تولید دانش، تفکر مجرد و انتزاعی و ساخت ابزار و فن‌آوری هست. دانش از طریق ارتباطات و اطلاعات با دیگران تقسیم می‌شود. بنابراین، توانایی نظارت بر اطلاعات و ارتباطات، رمز قدرت به شمار می‌آید. بشر در طول تاریخ، از این ظرفیت برای تولید دانش و تقسیم مزایای آن برای دفع دشمن، جست‌و‌جوی غذا، کسب ثروت، تنظیم
روابط انسانی و غیره بهره برده است.
عصر اطلاعات
تغییراتی که اکنون سراسر دنیا را درمی‌نوردد، نوید بخش دنیایی آزاد خواهد بود. امروز، پیشرفت بشر در حوزه
فن‌آوری ارتباطات چنان دگرگونی بنیادی در زندگی پدید آورده است که بسیاری از
جامعه‌شناسان سخن از طلوع عصری نوین می‌گویند: "
عصر اطلاعات".
امروزه،
رسانه‌ها از اعتباری بی‌سابقه برخوردارند. رسانه‌ها به عنوان رویکردی نهادینه برای ایجاد آگاهی و
اطلاع‌رسانی به توده مردم پایه‌گذاری شدند و حال، مبدل به ابزاری برای تسلط بر زندگی ما شده‌اند. به جای اینکه شکلی از بیان فرهنگی باشد، خود تبدیل به یک فرهنگ شده است. قرار بود گزارشی از نحوه زندگی مردم تهیه کند، اما خودش مبدل به نحوه زندگی شده است. علاوه بر این، یکی از مهم‌ترین صنایع دوران ما به‌شمار می‌رود.
در حال حاضر، جوامع بسیاری در حال گذار از جوامع پیشرفته صنعتی به "جوامع اطلاعاتی" برخوردار از فن‌آوری
رایانه‌ای،
شبکه‌های ارتباطی و سایر اشکال ارتباطی پیشرفته بین فردی و سازمانی هستند. برخی از کشورهای غربی وارد عصر اطلاعات شده‌اند. در ایالات متحد، بیش از 46 درصد نیروی کار درگیر فعالیت‌های اطلاعاتی هستند و بیش از 55 درصد درآمد کارگری را به خود اختصاص داده‌اند.
کمپانی‌های چند ملیتی
IT در جریان ایجاد وب گسترده شبکه‌های الکترونیکی ـ "شاهراه‌های اطلاعاتی" ـ متشکل از رشته‌های اپتیکی و رایانه‌ای هستند. این شبکه، کالاها و خدمات فراوانی را در دفتر یا منزل شما ارائه می‌دهد، خدماتی چون تصاویر ویدیویی، مکالمات تلفنی، اطلاعات انبوه در حوزه‌های گوناگون مورد استفاده کاربران یا مشتریان. بدین‌ترتیب، دگرگونی شیوه کار، زندگی و تفریح مردم را نوید می‌دهد.
به دلیل سقوط شدید قیمت‌ها، تصور گسترش همه جانبه
ارتباطات امکان‌پذیر است. برآورد می‌شود که هر سال، قیمت ریز پردازنده 22% ،
حافظه رایانه 40% و تجهیزات ارتباطی 11% کاهش یابد. تا سال 2010 ـ حتی شاید زودتر ـ قیمت یک سیستم رایانه خانگی تقریبا" برابر با قیمت کنونی یک اتومبیل می‌شود. از این رو، مردم عادی نیز ـ همچون کشورهای پیشرفته ـ توانایی خرید آن را پیدا می‌کنند. پیشگامان عرصه فنآوریهای نوین ارتباطی، ظهور انقلابی فراگیر را در زمینة فراوانی و تنوع اطلاعات پیش‌بینی کرده‌اند.
همگرایی
اگر ویژگی‌های فنآوریهای نوین ارتباطی را که با سرعت در حال تغییر
فضای اطلاعاتی هزاره جدید هستند، بررسی کنیم. در واقع، اکثر فنآوریهای نوین ارتباطی مذکور، چند دهه‌ای است که در کنار ما بوده‌اند. آنچه نسبتا" جدید به‌نظر می‌رسد، همگرایی و یکپارچگی این فن‌آوری‌هاست. ویژگی دیگر وضعیت کنونی ارتباطات در گستره فعالیت‌ها نهفته است که با یاری ریزپردازنده‌ها و "تراشه‌ها" ، نه تنها امکان آن فراهم شده است، بلکه از نقطه نظر
اقتصادی نیز به صرفه است. پیامد و فرایند همگرایی و گستره فعالیت، ایجاد انقلاب در فنآوریهای اطلاعاتی و دسترسی عامه مردم به آنهاست.
همگرایی فنآوریهای نوظهور
مخابرات ی و رایانه‌ای عبارت است از تغییر فعالیت‌های تجاری، رسانه‌ای، سیستم‌های
تلفن و تعاملات عمومی بشر. ما اکنون در آغاز راه دستیابی به ویدیوها و رایانه‌های شخصی دوسویه متصل به شبکه هستیم تا در حالی که با آرامش خاطر در خانه یا دفتر کار نشسته‌ایم، بتوانیم با تمامی نقاط دنیا، اطلاعات ردو بدل کنیم و به گفت‌و‌گوهای ویدیویی بپردازیم.
همچنان که جهان به سوی اقتصاد مشتری محور پیش می‌رود،
پول، کالا و خدمات هنگفتی گردآوری می‌شود. پیشرفت
ماهواره و محاسبات سریع در سال‌های اخیر، برتری اقتصادی چشمگیری به کاربران پیشتاز ـ در مقایسه با آنان که عقب‌مانده‌اند ـ عطا کرده است. بدین‌ترتیب، سهم عمده‌ای در فن‌آوری نوین ارتباطی، در ابعاد جهانی دارند. اگرچه تا چند سال آینده، مسئولیت ـ اگر نگوییم قدرت ـ طراحی و تصمیم‌گیری در زمینه ارتباطات همچنان متوجه دولت‌هاست، اما اکنون فعالیت‌های بسیاری، خارج از حیطه آنها صورت می‌گیرد. در نتیجه، شرکت‌های چند ملیتی گسترش فراوان یافتند و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شدند.
کشورهای پیشرفته غربی برای حفظ منافع اقتصادی و سیاسی خود، از طریق شرکت‌های چند ملیتی و مجاری تجاری، فنآوریهای نوین ارتباطی را با فشار به درون کشورهای جهان سوم می‌رانند. این فشار با تلاش نخبگان حاکم بر کشورهای جهان سوم در زمینة دستیابی به "تازه‌ها" و "بهترین‌ها" تداوم می‌یابد.
دگرگونی‌های انقلابی در فنآوریهای اطلاعاتی و ارتباطات، هم چالش و هم فرصت به‌شمار می‌روند. تب جدید مدرن‌سازی و پیشرفت در کنار گزینش جدیدترین فن‌آوری اطلاعاتی، موجب گسترش توانایی ارتباطات در سطوح گوناگون ـ داخل و خارج از سازمان می‌شود. فن‌آوری‌ها، کارایی و قابلیت‌ها را افزایش می‌دهند. شما با بهره‌گیری از تازه‌ترین فن‌آوری ارتباطی قادر به تکثیر سریع پیا‌م‌های خود خواهید بود تا با سرعت وحتی فورا" به دست مخاطبان برسد.
تقسیم‌بندی دیجیتالی
فاصله چشمگیری میان کشورهای صنعتی و کشورهای در حال
توسعه وجود دارد. حدود 80 درصد جمعیت جهان در کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند. سهم آنان از درآمد و مصرف منابع جهان، کمتر از 20 درصد است. تقسیم‌بندی دیجیتالی، شگفت‌آورتر است. سهم کشورهای در حال توسعه از
اینترنت، فقط 10 درصد است. در ایالات متحد، 56 درصد بزرگسالان به اینترنت دسترسی دارند، حال آنکه در کشورهای در حال توسعه، فقط 3ـ2درصد یا حتی کمتر، به اینترنت متصل هستند. در تمامی
افریقا، فقط 14 میلیون خط تلفن وجود دارد که کمتر از نیویورک یا
توکیو است. یک سوم مردم جهان حتی یک بار در طول عمرشان تماس تلفنی برقرار نکرده‌اند. درآمد روزانه یک پنجم مردم جهان، فقط یک دلار است.
طبیعتا" در وضع موجود، برخی با حرارت درباره اولویت نیازهای اساسی همچون آب آشامیدنی سالم، غذای کافی، مسکن، امکانات پزشکی و آموزش بر تلفن و رایانه بحث می‌کنند. اما همانطور که "
وینود توماس" ـ نایب رییس بانک جهانی ـ به درستی خاطر نشان می‌سازد، صحبت بر سر انتخاب میان پنی‌سیلین یا پنتیوم نیست. قدرت انقلاب اطلاعاتی، دقیقا" در این نکته نهفته است که باعث ارائه کارآمدتر و مبتکرانه‌تر خدمات اولیه می‌شود. عدم به کارگیری فنآوریهای فوق برای اقشار تهیدست، کمابیش هزینه سنگین و روزافزونی را دربردارد، زیرا به مفهوم ازدست رفتن فرصت‌های اقتصادی و افزایش نابرابری در میان کشورهای در حال توسعه است، در حالی که مناطق روستایی، منزوی‌تر و عقب‌مانده‌تر باقی می‌مانند.
"فشار" کشورهای توسعه یافته و کشش کشورهای در حال توسعه، فنآوریهای اطلاعاتی به سرعت در حال گسترش هستند. در‌حالی که شمار کاربران در
آسیا، افریقا و سایر کشورهای در حال توسعه افزایش می‌یابد، غالبا" حرکت جریان اطلاعات به سوی خارج از ایالات متحد است نه به سمت داخل. در سال 2000، 60 درصد از دارندگان اینترنت در ایالات متحد بودند و پایگاه 100 وب سایت پرطرفدار نیز در این کشور بود.
نفوذ PC و بهره‌برداری از IT در کشورهای در حال توسعه، گسترش چندانی ندارد و گمان نمی‌رود این وضعیت در آینده نزدیک ـ در مقایسه با کشورهای توسعه یافته، به‌ویژه ایالات متحد ـ دگرگون شود.
دستیابی نه مالکیت
با وجود محدودیت کنونی گسترش
IT و PC در کشورهای در حال توسعه‌ای چون هندوستان، افراد زیادی با بهره‌برداری مبتکرانه از همین امکانات محدود، به IT دسترسی یافته‌اند و از مزایای آن سود می‌برند. هندوستان جایگاه مناسبی در حیطة توسعه
نرم‌افزار رایانه و ارائه خدمات برای خود یافته است. در دنیای
تجارت آزاد، کسانی که بتوانند از IT بهره ببرند، از مزایایی چون کارایی افزونتر، تولید افکار، محصولات و خدمات جدید برخوردار می‌شوند. با اینکه پیشرفت IT منجر به کاهش تقاضای نیروی کار در زمینه
مهارت‌های سنتی می‌شود، اما خالق امکانات جدیدی نیز خواهد بود. تمامی کشورهای جهان، نیاز مبرمی به برنامه‌نویسان هندی دارند. خدمات حمایت از مشتری و خدمات پزشکی، فرصت‌های شغلی تازه‌ای را برای زنان و مردان جوان و تحصیلکرده انگلیسی در هندوستان پدیدآورده است. بدین ترتیب، یک منشی در "چنای" برای پزشکی در ایالات متحد یا
کانادا کار می‌کند. همین مسئله درباره خدمات حمایت از مشتری نیز مصداق دارد. مشتریان در ایالات متحد، کانادا، انگلستان یا هر نقطه دیگر جهان، بدون پرداخت هیچ هزینه‌ای، با پیش‌شماره 800-1 تماس می‌گیرند و مرکز خدمات حمایت از مشتری در
بنگلور، پاسخ می‌دهد. اما مزایای IT نباید در انحصار کشورهای توسعه یافته غربی یا نخبگان تحصیلکرده آنها باقی بماند، بلکه باید در اختیار فقرا نیز قرار گیرد. یک راهبرد مبتکرانه برای "دستیابی" و "کاربرد" IT، در اجرای سریع آن نهفته است. بهره‌برداری فقرای ساکن در روستاها از مزایای IT، چندین سال به طول می‌انجامد و شاید هرگز به وقوع نپیوندد. شاید IT نیز ـ مانند سایر فن‌آوری‌ها ـ تا زمانی که به‌طور فعال در خدمت قشر وسیعی از مردم درنیاید، در انحصار نخبگان جامعه باقی بماند. به عنوان مثال،
رادیو، تلفن و تلویزیون تا مدت‌ها در بخش متمدن هندوستان، نماد تجدد و منزلت اجتماعی به‌شمار می‌رفت. اما، با آمدن دستگاه‌های
ترانزیستور ، دفاتر تلفن عمومی (PCOs) و تلویزیون‌های کابلی، همه چیز به سرعت دستخوش دگرگونی شد. به عنوان مثال، امکان مشاهده گزارش زنده شبکه تلویزیونی
سی.ان.ان از "جنگ خلیج" در هتل‌های پنج ستاره دهلی نو، شگفتی تمامی صاحب‌نظران هندی را برانگیخت. سپس، دوستان و همسایگان‌شان را مطلع کردند و بدین‌ترتیب، فیلم‌های ویدیویی و برخی از کانال‌های ماهواره ـ به‌وسیله دیش‌ها ـ به منازل هندی‌ها راه یافت.
این مسئله، منجر به افزایش شتاب تولید تلویزیون و سایر فعالیت‌های رسانه‌ای مربوط شد. در حال حاضر، حدود سی هزار اپراتور کابلی ـ که هر کدام بین 200 تا 500 مشتری دائمی دارند ـ حدود 30 میلیون نفر را در شهرهای بزرگ و شهرستان‌های کوچک، تحت پوشش قرار داده‌اند.
دفاتر تلفن عمومی (PCOs)
با برقراری تسهیلات دفاتر تلفن عمومی (PCOs) ، دسترسی به تلفن به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته است. برای دسترسی بیشتر و آسان‌تر به خدمات تلفن، دستگاه‌های تلفن عادی در اندازه‌های کوچک تهیه شد. سرمایه‌گذاران، این امکان را با برپایی PCOها در مراکز خرید و حتی در منازل خود پدید آوردند. تا سال 2000 تخمین زده می‌شد که تقریبا" 000/650 PCO در کشور فعالیت داشته باشند تا خدمات تلفن برای عامه مردم فراهم شود و نیز گردانندگان آنها، از راهی آبرومندانه به امرار معاش بپردازند. اکنون، بسیاری از دفاتر فوق، با افزودن یک PC و اتصال به اینترنت، خدماتشان را ارتقا می‌بخشند.
امروز، در مناطق روستایی هندوستان، تلفن گسترش بسیاری یافته و بیش از نیمی از 000/600 روستای هندوستان از تلفن برخوردارند. علاوه براین،
فرهنگ استفاده از تلفن‌های دستی نیز به روستاها راه یافته است. در مقایسه با کلان شهرهایی چون دهلی نو و بمبئی، کاربران تلفن همراه ساکن شهرهای کوچکی چون کرالا، ماهاراشترا و هاریانا در هندوستان، از امکانات مالی خوبی برخوردارند. در بخش‌های گوناگون کشور، برای دستیابی ساکنان نقاط محروم و روستایی به IT، طرح‌های فراوانی با موفقیت اجرا شده‌اند.
سفیر دانش (Gyandoot)
طرح جالب دیگری تحت عنوان "سفیر دانش" (Gyandoot) در ناحیه دهار از توابع ایالت ماریاپرادش وجود دارد که طی آن، 26 کانون عمده اطلاع‌رسانی از طریق اینترنت با هم ارتباط دارند. هر کانون دارای یک رایانه متصل به خط تلفن است و به حدود 25 تا 30 روستا خدمات ارائه می‌دهد. هر یک از کانون‌ها، زیر نظر یک پسر یا دختر فارغ‌التحصیل دبیرستان اداره می‌شود که آموزش‌های اولیه رایانه را فراگرفته است. روستاییان به کانون‌های فوق مراجعه می‌کنند و با پرداخت مبلغی اندک، اطلاعات مربوط به قیمت محصول خود را در بازارهای گوناگون کسب می‌کنند تا در انجام معاملات موفق‌تر عمل کنند. حقوقی به گرداننده کانون پرداخت نمی‌شود. در عوض باید 10 درصد درآمدش را به Panchayats بپردازد. با این حال زندگی‌اش از همین راه تأمین می‌شود. بیش از نیم میلیون نفر از ساکنان بیش از 600 روستا، از مزایای طرح سفیر دانش بهره‌مند شده‌اند.
کانون دانش روستا (VKC)
کانون دانش روستا (VKC) ـ که به‌وسیلة مرکز پژوهش ام.اس
سوامیناتان بنیان‌گذاری شدـ نمونه دیگری از توانایی اطلاع‌رسانی زنان روستایی و قبیله‌ای را نشان می‌دهد که غالبا" بی‌سواد هستند.
VKC به خانواده
کشاورزان امکان می‌دهد تا بدون آسیب‌رساندن به محیط، محصولات بیشتری تولید و گرسنگی را در روستاها ریشه‌کن کنند. طرح عملیاتی ریشه‌کنی گرسنگی و سوء تغذیه، از هفت مرحله تشکیل می‌شود که به‌وسیله زنان روستا با استفاده از جدیدترین اطلاعات فن‌آوری رایانه جامه عمل می‌پوشد. بدین ترتیب، زن‌ها می‌توانند پایگاه‌های اطلاعاتی خود را تأسیس کنند، با دیگران به تبادل نظر بپردازند و به ارتقای میزان آگاهی، تحول رفتاری و توسعه وضعیت اقتصادی و معیشتی خود کمک کنند.
در بسیاری از ایالات هندوستان، طرح‌هایی برای رایانه‌ای کردن پیشینه زمین‌های کشاورزی در جریان است. هنگامی که این طرح‌ها اجرا شوند، روستاییان دیگر نیازی به مؤسسه قدیمی PATWARI-REVENUE CLERK ـ که باعث ایجاد ناراحتی، تأخیر و فساد شده است ـ نخواهند داشت، زیرا می‌توانند با مراجعه به کیوسک‌های IT از جزییات مالکیت خود بر
زمین آگاه شوند. در حال حاضر، پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در ایالاتی چون کارناتکا، آندراپرادش و ماریاپرادش صورت گرفته است. چند طرح نیز با موفقیت از بوته آزمایش خارج شده‌اند.
نتیجه‌گیری
توسعه فنآوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی، فرصت‌های بسیاری برای کسانی که هنوز طعم انقلاب صنعتی را نچشیده‌اند، فراهم آورده است. کشورهای در حال توسعه به موازات رویارویی با چالش‌های جهانی شدن در بازار جهانی که همراه با آزادسازی و خصوصی‌سازی صورت می‌گیرد، باید گوشة چشمی نیز به فقرای مناطق شهری و روستایی داشته باشند. اکنون با بهره‌برداری مبتکرانه از فنآوریهای اطلاعاتی می‌توان ساکنان دوردست‌ترین نقاط را نیز به تازه‌ترین اطلاعات مجهز ساخت. در اینجا دیگر مالکیت به عنوان پیش شرط مطرح نمی‌شود، بلکه رمز موفقیت در دسترسی به IT نهفته است. دستیابی به IT با کمک اپراتورهای کابلی، دفاتر تلفن عمومی (PCOs) و اکنون نیز به‌وسیلة کانون‌های اطلاع‌رسانی میسر می‌شود. این‌گونه کاربرد هوشمندانه IT، پاسخگوی نیازهای اساسی مردم در زمینه
بهداشت، آموزش، تغذیه و مسکن خواهد بود، به پیشرفت رفاه اقتصادی و اجتماعی کمک خواهد کرد و در این فرآیند، بهره‌وری را نیز افزا
