می توان گفت توجه بر سه قسم است اما باید در نظر داشت که خط فاصل بین این سه قسم را همیشه به وضوح و روشنی نمی توان رسم کرد. این سه قسم توجه غیر ارادی، توجه ارادی و توجه عادی است.
توجه غیر ارادی آنست که عامل شدید و موثری در محیط ما یا در خود ما بدون آنکه بخواهیم موضوع توجه و ادراک ما واقع شود از قبیل صدای بلند یا درخشش برق یا غرش آسمان و غیره همچنان ممکنست سوزشی که ناگهان در قسمتی از بدن حس کنیم توجه ما را بدان سوی بکشاند.
توجه ارادی وقتی است که به خواست خود به چیزی توجه می کنیم مثل وقتی که در قفسه کتاب دنبال کتابهای خاصی در موضوع معینی می گردیم؛ بدیهیست هر کتابی از قبیل آنچه مورد علاقه ماست توجه ما را به خود معطوف خواهد ساخت. اما همه ما بنا بر عادت و به مقتضای نحوه زندگی خود معمولاً به عده ای از چیز ها توجه می کنیم چنانکه راننده اتومبیل معمولاً به چراغهای قرمز در چهار راهها توجه می کند. نحوه زندگی ما در این نوع توجه موثر است. اگر چند نفر با هم به گردش بروند هر کس ممکنست بنابر عادت و به مقتضای ذوق و حرفه خود به یک جنبه از آنچه همه می بینند توجه خاص کند مثلاً عالم طبیعی به انواع سنگ و درخت توجه کند و نقاش زیبائی منظره جلب توجهش را بکند و از این قبیل چنانکه گفته شد علت این نوع توجه ذوق و علاقه و شیوه تربیت و حرفه اشخاص است این نوع توجه را توجه عادی خوانند.
عوامل موثر در توجه
چنانکه گفته شد توجه از طرفی مربوط به عوامل برونی است و از طرف دیگر به عوامل درونی مربوط است درباره خواصی که عوامل برونی باید داشته باشند تا جلب توجه کنند تحقیقات بسیار شده است و از این تحقیقات بخوصوص در تهیه اعلان و پروپاگاند استفاده می شود وقتی مجله یا روزنامه ای را در دست می گیرید طبیعی است که علاقه ندارید ببینید فروشندگان می خواهند چه کالاهایی به شما بفروشند بنابراین اعلان خوب آنست که بر مقاومت شما فائق آید و نه تنها توجه شما را جلب کند بلکه این توجه را تا چند لحظه دیگر نگاهدارد به صورتی که به آنچه اعلان کنند می گوید گوش فرا دارید.
عوامل برونی توجه
از عوامل برونی موثر در توجه نوع و محل و تازگی عامل یا محرک اهمیت خاص دارد. منظور از نوع عامل برونی آنست که مثلاً اگر عکسی توجه ما را به خود جلب می کند چه نوع عکسی است
حیوان یا
گل یا چیز دیگر. با آزمایش نشان داده اند که عکس بیش از کلمات، جالب توجه است و تصویر انسان جالب تر از تصویر چیز های بی جان است و در کلام شعر موثر تر از نثر است.
شدت موثر نیز از لحاظ جلب توجه اهمیت دارد. وقتی این جمله را می خوانید نمی توانید از کلمه ای که با حروف سیاه چاپ شده است غافل باشید در اینجا نه تنها شدت موثر بلکه تضاد نیز به جلب توجه کمک می کند گاه تضاد از شدت مهم تر است مثلاً اگر همه کلمات این صفحه جز چند با حروف سیاه چاپ شده بود کلمه ای که با حروف نازک چاپ شده بود بیشتر جلب توجه می کرد. اما بطور کلی می توان گفت اعلانهای بزرگ بیش از اعلانهای کوچک جلب توجه می کنند لیکن اگر صفحه مجله ای همه سفید گذاشته شوند و در وسط آن با خط ریز مطالب کمی نوشته شود به علت تضادی که ایجاد می کند جالب توجه می شود.
بعضی رنگها مطبوع تر از
رنگهای دیگرند و تهیه کنندگان اعلان از این امر استفاده می کنند سرخ و آبی به این علت در اعلانها زیاد بکار می رود اما اگر در این صفحه یکی از کلمات رنگی چاپ شده بود به علت تضادی که به وجود می آورند جلب توجه می کرد. این است که اعلانهای رنگی در مجله ای که بیشتر آن سیاه و سفید است بیشتر جلب توجه می کنند.
اگر عوامل دیگر یکسان باشند، اشیاء متحرک بیش از اشیاء ساکن جلب توجه می کنند در جنگل نیز اگر حیوانی ساکن باشد جلب توجه دشمنان را نمی کند و از طعمه آنها شدن مصون می ماند اعلان کنندگان از این اصل با استفاده از اعلانهای متحرک استفاده کرده اند. تکرار محرک جلب توجه می کند ولی اگر زیاد تکرار شوند عادی می شوند و دیگر کمتر جلب توجه می کند. چیزهای تازه بیش از چیز های عادی جلب توجه می کنند حیوانات عجیب و لباسهای تازه و بدیع توجه ما را به خود معطوف می کنند. تازگی و بدیعی جنبه دیگری از تضاد شییء با محیط است و گفتیم که تضاد و اختلاف در نفس خود جالب توجه است.
عوامل درونی
تاثیر عوامل خارجی در جلب توجه ما اغلب بدان است که با ذوقها و علاقه ها و وضع روانی ما مرتبط می شوند و اگر چنین نباشد در ما تاثیری نمی کنند. کسی که دچار گرسنگی است طبیعی است که به اعلانهای مربوط به خوردنیها زودتر توجه می کند و همچنین است حال کسانی که از لحاظ دیگر دچار ناکامیند، اینان به اعلان هایی توجه می کنند که بنحوی وعده برطرف کردن آن ناکامی بخوصوص را به آنها می دهد.
