شرح حال
محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، مشهور به شیخ صدوق در
سال 305 هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در
شهر قم دیده به جهان گشوده،
شیخ طوسى جریان ولادت وى را اینچنین نقل نموده که: على بن بابویه با دختر عموى خود ازدواج کرده بود؛ ولى از او فرزندى نصیب وی نگشته بود که او در نامهاى از حضور شیخ ابو القاسم،
حسین بن روح تقاضا کرد تا از محضر
حضرت بقیة الله عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا کند تا خداوند اولاد صالح و فقیه به او عطا نماید. پس از گذشت مدتى از ناحیه آن حضرت این گونه جواب رسید: «تو از این همسرت صاحب فرزند نخواهى شد؛ ولى به زودى کنیزى دیلمیه نصیب تو مىشود که از او داراى دو پسر فقیه خواهى گشت.»
پدر بزرگوارش،
على بن حسین بن بابویه قمى مردی عالم عابد و محدث زاهد و صاحب کرامات، و نیز از برجستهترین علما و فقهاى بزرگ زمان خود بود، و با آنکه عالمان و محدثان بسیارى در قم مىزیستند، عهده‌دار پرچم هدایت و
مرجعیت فتوا بوده است. با اینهمه ایشان با دکهاى کوچکی که در بازار قم داشت که از راه کسب و تجارت و در نهایت
زهد و
عفاف، امرار معاش مىکرد و ساعاتى از روز را نیز در منزل خود به تدریس و تبلیغ احکام و نقل روایات مىپرداخت.
شخصیت علمى و اساتید شیخ صدوق
ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی که بعدها به شیخ صدوق معروف گردید دارای استعدادی عجیب و نبوغی سرشار بوده که از همان اوایل کودکی در شهر مقدس قم به تحصیل علم و فراگیری احادیث معصومین علیهم السلام مشغول گردید ایشان بیش از بیست سال از دوران پر برکت حیات پدر را درک نموده و در این مدت از محضر پدر و سایر علماى قم مانند محمد بن حسن بن احمد بن ولید، حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زید بن على علیهالسلام، ابو الحسن محمد بن قاسم، ابو محمد قاسم بن محمد استرآبادى، ابو محمد عبدوس بن على بن عباس گرگانى و محمد بن على استرآبادى کسب علم و حکمت کرد. تا جائیکه از بزرگترین شخصیتهاى جهان اسلام و از برجستهترین چهرههاى درخشان علم و فضیلت گردید. شیخ صدوق در نوجوانی مدارج علمی را طی کرده و از همان نوجوانی تألیفات خود را آغاز نمود در عهد جوانی آنچنان وزین و عالم شده بود که اهالی قم پیشوایی او را پذیرفتند، تا جائیکه ایشان در سن 22 یا 23 سالگى پس از در گذشت پدر بزرگوارش وظیفه سنگین
نشر احادیث آل محمد صلى الله علیهم اجمعین و هدایت امت را عهده دار گردید که این آغازگر دوران جدیدى از زندگى وی گردید. ایشان که نزدیک به عصر ائمه علیهمالسلام مىزیسته، با جمعآورى روایات اهلبیت علیهمالسلام و تالیف کتابهاى نفیس و با ارزش، خدمات ارزنده و کمنظیرى به عالم اسلام و تشیع کرد.
شیخ طوسى در معرفى شخصیت علمى شیخ صدوق مىگوید:
«او دانشمندى جلیل القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال، کاملا آگاه و در سلسله احادیث، نقادى عالى مقام به شمار مىآمد. بین بزرگان قم، از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات مثل و مانندی نداشت و در حدود سیصد اثر تالیفى از خود به یادگار گذاشته است.»
رجالى کبیر،
نجاشى نیز چنین مىنویسد:
«ابو جعفر (شیخ صدوق) ساکن رى، فقیه و چهره برجسته شیعه در خراسان است، او به بغداد نیز وارد شد و با این که در سن جوانى بود همه بزرگان شیعه از او استماع حدیث مىکردند.» و علامه بحرانى چنین تصریح مى‌کند:
«جمعى از اصحاب ما، از جمله علامه در «مختلف»، شهید در «شرح ارشاد» و سید محقق داماد،
روایات مرسله صدوق را صحیح مىدانند و به آنها عمل مى کنند؛ زیرا همان گونه که روایات مرسله ابن ابى عمیر پذیرفته شده، روایات مرسله صدوق هم مورد قبول واقع شده است.»
ایشان از حشر و نشرهایی که با آل بویه داشته نهایت استفاده‌ها را برد، بویژه در آن زمان که در جهان اسلام مذاهب چهار گانه اهل سنت میدان دار بودند، شیخ صدوق با استفاده از موقعیت ایجاده شده توسط
صاحب بن عباد نه تنها خدمات فراوانی به جهان اسلام کرد بلکه پایه مکتب تشیع و تبلیغ را بیش از پیش محکم و استوار نمود.
شاگردان
در سایه استفاده از اساتید مبرز شاگردانی را تربیت نمود که هر کدام مانند ستاره‌ای در آسمان
علوم اسلامی نور افشانی می‌کنند که برادرش حسین بن على بن موسى بن بابویه قمى،
شیخ مفید، شیخ ثقة الدین حسن بن حسین بن على بن موسى بن بابویه برادرزاده صدوق، على بن احمد بن عباس، پدر شیخ نجاشى، ابو القاسم على بن محمد بن على خزاز- ابن غضائرى، ابو عبدالله حسین بن عبید الله بن ابراهیم، ابو الحسن جعفر بن حسین حسکه قمى، استاد شیخ طوسى، شیخ ابو جعفر محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوریستى، معاصر شیخ طوسى، ابو زکریا محمد بن سلیمان حمرانى،شیخ ابو البرکات على بن حسن خوزى نمونه‌هایی از آنها می‌باشد.
تالیفات
علاوه بر تربیت شاگردانی، تالیفات فراوان و گوناگون وى در علوم و فنون مختلف اسلامى، هر کدام گوهرى تابناک و گنجینهاى پایان ناپذیر است که هم اکنون نیز با گذشت بیش از هزار سال از تاریخ تالیف آنها، به جاى فرسودگى و بىرونقى، روز به روز بر ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جایگاهى بس رفیع و والا یافتهاند و در صدر قفسه کتابخانهها و در سینه فقها و دانشمندان جاى دارند، که از جمله آنهاست:
1 - من لا یحضره الفقیه
2 - مدینة العلم
3 - کمال الدین و تمام النعمة
4 - التوحید
5 - الخصال
6 - معانی الأخبار
7 - عیون أخبار الرضا علیهالسلام
8 - الأمالی
9 - المقنع فی الفقه
10 - الهدایة بالخیر
بالاخره این عالم بزرگ و آخرین بازمانده خاندان صدوق، در سال 381 هجرى دیده از جهان فانى فرو بست و به سراى باقى شتافت.
مباحث مرتبط
منبع
- شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، مترجم ابراهیم محدث بندر ریقی، قم، نشر اخلاق، 1378
- بخش سرگذشت نیکان سایت شعائر www.shaaer.com
نویسنده سکینه نعمتی.