ایهرپت کردیر یا «کرتیر» موبَد موبَدان و دارنده دانش دینی عهد ساسانی
نقش کردیر (کرتیر) موبَدِ موبَدان در نقش رجب فارس
«دین و شاهی برادر یکدیگرند، و یکی از دیگری بی نیاز نیست. دین شالوده پادشاهی است و پادشاهی نگهبان دین است. هر چه را پایه نباشد از میان برود و هر چه نگهبان نداشته باشد تباهی گیرد.»
اردشیر پاپکان: نقل شده از مروج الذهب، ج 2243 1.
عقیده اغلب پژوهشگران و مورخان
عهد ساسانی بر این است که در زمان شکل گیری دولت ساسانی و از همان دوره اردشیر بابکان، روحانیت دارای سازمانبندی و تشکیلات منظم بوده است، اگر چه اندیشه پی افکندن سلسله مراتب روحانی هنوز پیدا نشده بود. این اندیشه احتمالاً در دوره شهریاران بعد از اردشیر شکل گرفت و منجر به سلسله مراتب روحانیون و نقش و نفوذ آنها در تمامی امور اجتماعی و سیاسی گردید؛ که عاقبت نیز، سختگیریهای آنها، موجب فروپاشی امپراتوری ساسانی را فراهم آورد.
ایهرپتان نگهبان آتش و آموزش دهند‌‌ة متن مقدس
امکان دارد، با اینکه هنوز شواهد مسلمی در این باره به دست نیامده، ایرپت کردیر یا کرتیر که در کتیبههایش در نقش رستم و سرمشهد میگوید؛ نخستین بار در پادشاهی شاپور به قدرت رسیده، پادشاه را در انجام وظایف دینی یاری داده باشد. ایهرپتان، روحانیانی از طبقه دوم بودند که وظیفه آموزش متن مقدس و نگهبانی از آتش به دست آنها سپرده میشد. این اصطلاح بعدها مترادف با مگوس «مغ» گردید و در تحریر یونانی
کتیبه کعبه زرتشت، ایهرپت را مگوس ترجمه کردهاند.
در کتیبههای کرتیر از دین مزدایی سه بار یاد میشود: «همه گونههای برخوانی و دیگر شعایر ایزدان»، «دین مزدیسن و مغان»؛ «این یشتها و این شعایر
دین مزدیسن». این درست دینی است که کرتیر از رواج دادن آن «در سرزمین انیران که اسبان و مردان شاهنشاه بدانجا رسیدهاند» به خود میبالد، یعنی سرزمینهایی که پیشتر از این به آیین ایرانیان درآمدند - در
آسیای صغیر،
سوریه و جاهای دیگر - اما در سرزمینها، آیین مزدایی زیر فشار یونانی مآبی دستخوش تباهی گردید. کرتیر در کتیبههایش میگوید که چگونه «کژ آیینان و تباهکاران مغستان» را که در باره دین مزدیسن و پرستش ایزدان زندگی ناشایست داشتند، با تنیبه بدنی کیفر داده و نکوهششان کرد.
مبنای سیاست شاپور
بدیهی است که شاپور در کارهای کرتیر با نظر تأیید مینگریست، اما بعید است که وی در زمان شاپور ارتقا مقام پیدا کرده باشد، زیرا سیاست شاپور مبنی بر تسامح با سایر ادیان و ایجاد پشتیبان از مسیحیان و پیروان یهود در برابر امپراتوری روم بود، هر چند در این مورد موفقیت زیادی کسب نکرد، اما همین سیاست تسامح و فرمان وی مبنی بر آسوده گذاشتن پیروان ادیان، خود دلیلی گویا بر عدم دخالت دادن همه جانبه کرتیر در امور سیاسی و یا ارتقای مقاوم وی میباشد. در هر صورت، به نظر میرسد که شاپور کرتیر را همواره در مرتبه ساده ایهرپت، که دارندگان دانش دینی و مسئول آتش بودند، نگهداشت. تنها در روزگار شهریاری جانشینان شاپور بود که کرتیر ترفیع مقام پیدا کرد و همین امر موجب بالا رفتن سلسله مراتب مزدایی گردید. نخستین گام در این زمینه را هرمزد اردشیر (
هرمزد یکم، 272 م.) برداشت. وی با وجود اینکه مانی را نزد خود بار داد و حمایتی را که شاپور از وی کرده بود از سر گرفت، اما کردتیر را هم به سمت »مگویت اوهرمزد« برگزید. البته فاصله بین این دو عنوان بسیار زیاد و در خور توجه است؛ ایهرپت، هیچگونه قدرتی نسبت به زیر دستان خود ندارد، حال آنکه مگویت به معنی «سرکرده مغان» آشکارا ریاست یک فرد بر دیگر
موبدان را تداعی میکند.
مانویان تحت تعقیب و شکنجه
کرتیر در عهد ورهران «وهرام» یا بهرام یکم نفوذ فراوانی به دست آورد و در دوره همین پادشاه است که مانی را به وی تسلیم و معتقدان آیین مانوی تحت تعقیب و آزار و شکنجه قرار میگیرند. پس از
بهرام یکم، نرسه «نرسی» جای او را میگیرد و کردتیر همچنان صاحب نفوذترین موبد عهد ساسانی به کار خود و دخالتش در سیاست ادامه میدهد. اندک اندک، سختگیری و خشونتهای مذهبی بیشتر و بیشتر میشود تا جایی که معتقدان تمامی ادیان تحت پیگرد واقع میشوند؛ کردتیر که بدینوسله آخرین پله پیشرفت را طی میکند، خود در کتیبههایش (
کعبه زرتشت، 8 و 9) می گوید که به تعقیب و آزار «
یهودیان،
بوداییان،
برهمنان،
نستوریان (یهودی – مسحیحیان)، (مسیحیان، ماکتکان) مانداییان،
مانویان و زندیکان (مرتدان مزدایی) پرداخت»، هر چند اقدام کردیر ظاهراً در تعقیب و آزار یهویان چندان مؤثر نبوده است، اما در باره آزار پیروان دیگر ادیان، به طور سیستماتیک و منظم این سیاست پیگیری شد و عاقبت طومار دولت ساسانی را در هم پیچید، و دین و دولتش را با هم به دست فنا سپرد.
