| کافئین نوعی ماده آلکالوئیدی است که بطور طبیعی در برخی مواد غذایی از جمله دانه قهوه، چای، دانه کاکائو و … یافت می‌شود. این ماده را به برخی انواع نوشیدنی از جمله نوشابه اضافه می‌کنند. کافئین سبب ایجاد طعم تلخی می‌شود. این ماده، محرک سیستم عصبی همراه با اثرات روان درمانی و همچنین تحریک کننده سیستم تنفسی است. کافئین ضربان قلب را بالا برده و ادرار آور است. |
خواص کافئین
خواص شیمیایی
کافئین یک آلکالئید از خانواده
متیل گزانتین‌ها است که خواص آن به
تئوفیلین و
تئوبرومین هم شبیه است. کافئین خالص، به صورت پودر سفید رنگ تلخی می‌باشد. این ماده از ترکیب
کربن،
هیدروژن،
نیتروژن و
اکسیژن تشکیل شده است.
خواص فیزیکی
کافئین خالص پودر نرم، بی‌بو، سفید و براقی می‌باشد. نقطه جوش آن 178 درجه سانتیگراد و نقطه ذوب آن 238 درجه سانتیگراد است. وزن مخصوص کافئین 2/1 است. PH آن 9/6 می‌باشد. چگالی آن هم 7/6 است.
منابع کافئین
منبع اصلی کافئین بین مواد غذایی مختلف، دانه قهوه می‌باشد. محتوای کافئین در مواد غذایی بسیار متغیر است. در سال 2004م، در اتیوپی درختانی پیدا شد که یک پانزدهم گیاهان کافئین دار، کافئین داشتند. احتمالاً در آینده نزدیک، از این گیاهان جدید برای تهیه نوشیدنیهای قهوه که میزان کمتری کافئین داشته باشند، استفاده می‌شود.
یک دوز کافئین تقریباً 100 میلی‌گرم است که 150 میلی لیتر نوشیدنی قهوه یا یک عدد قرص کافئین، حاوی این مقدار کافئین می‌باشد. قهوه‌ها از نظر میزان کافئین بسیار باهم متفاوتند. یک فنجان قهوه می‌تواند بین 75 تا 250 میلی‌گرم کافئین داشته باشد.
چای سیاه نسبت به قهوه حاوی کافئین کمتری است که البته به روش دم کردن آن بستگی دارد.
چای سبز خیلی کم کافئین دارد. نوشابه ها معمولاً کمتر از قهوه کافئین دارند، اما برخی نوشابه‌های انرژی‌زا خیلی زیاد کافئین دارند ( در تهیه نوشیدنیهای غیر الکلی، میزان کافئین موجود در آنها توسط سازندگان به دقت کنترل می‌شود. معمولاً هر چه میزان کافئین این نوع نوشیدنیها بالاتر باشد، محبوبیت آنها بیشتر می‌شود).
میزان کافئین موجود در مواد غذایی
|
|
| شکلات تلخ و شیرین | 875 میلی‌گرم در هر کیلوگرم
|
| شکلات شیری | 100 تا 210 میلی‌گرم در هر کیلوگرم
|
| کاکائو | 17 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| قهوه‌ای که خوب دم شده | 130 تا 160 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| قهوه بدون کافئین | 13 تا 20 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| قهوه فوری | 130 تا 400 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| اسپرسو | 3400 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| چای سیاه دم شده | 85 تا 370 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| چای فوری دم شده | 120 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| چای سبز | 85 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| چای سفید | 68 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| به کافئین موجود در چای، گاهی "تئین" هم گفته می‌شود، چون قبلاً تصور می‌کردند که کافئین موجود در چای، چیزی جدای از کافئین موجود در قهوه می‌باشد.
|
| نوشیدنی انرژی‌زا | 350 میلی‌گرم در هر لیتر. در برخی کشورها این میزان کافئین را تا 135 میلی‌گرم کاهش می‌دهند.
|
| نوشیدنی غیر الکلی (کافئین دار) | 100 تا 270 میلی‌گرم در هر لیتر
|
| قرصهای کافئین | حاوی 200 میلی‌گرم کافئین می‌باشند.
|
در کشورهای اتحادیه اروپایی، هر ماده‌ای که میزان کافئین آن، بیش از 150 میلی‌گرم در لیتر باشد باید روی بسته آن
هشدار داده شود. گاهی حتی روی بطری نوشابه‌های انرژی‌زا هم این هشدار به چشم می‌خورد. در بیشتر کشورها، کافئین را جزو مواد طعم دهنده تقسیم بندی می‌نمایند.
سوخت و ساز کافئین و بررسی سمی بودن آن
کافئین بر مغز با مسدود کردن راه گیرنده‌های
آدنوزین عمل می‌کند. با مسدود شدن راه گیرنده‌های سلولهای عصبی، آدنوزین فعالیت
سلولهای عصبی را کند می‌کند. این فرایند معمولاً هنگام خواب اتفاق می‌افتد. مولکول کافئین بسیار به آدنوزین شبیه است و راه همان گیرنده‌ها را می‌بندد، اما نمی‌گذارد که فعالیت سلولهای عصبی کند شود. در عوض، کافئین فعالیت گیرنده‌ها و همچنین فعالیت خود آدنوزین را متوقف می‌کند. با افزایش فعالیت سلولهای عصبی،
هورمون اپی‌نفرین آزاد می‌شود. با آزاد شدن این هورمون، فرآیندهایی حادث می‌شوند، از جمله بالا رفتن ضربان قلب، بالا رفتن
فشار خون، افزایش جریان خون در ماهیچه‌ها، کاهش جریان خون در پوست و اندامهای داخلی و همچنین ترشح گلوکز از
کبد.
اثرات کافئین
اثر کافئین بر مغز، زود از بین می رود و بر خلاف دیگر مواد محرک یا الکل، تأثیر آن موقتی و کوتاه مدت است. در بسیاری افراد، مصرف کافئین مشکلی در تمرکز یا فعالیتهای مغزی ایجاد نمی‌کند و به همین دلیل، انواع نوشیدنیهای کافئین‌دار هنگام کار مورد استفاده قرار می‌گیرند. مصرف مداوم کافئین می‌تواند منجر به عادت به این ماده شود؛ بطوری که با مصرف نکردن آن بدن نسبت به ماده آدنوزین بیش از حد حساس می‌شود و همین امر سبب افت
فشار خون می‌گردد. پایین آمدن فشار خون منجر به
سردرد و دیگر علائم می‌شود. تحقیقات اخیر نشان می‌دهند که مصرف کافئین (موجود در قهوه) احتمالاً خطر ابتلا به بیماری
پارکینسون را کاهش می‌دهد. البته در این مورد هنوز باید تحقیقات زیادی صورت گیرد.
مصرف بیش از حد کافئین می‌تواند سبب مسمومیت گردد. علائم این مسمومیت عبارتند از،
بیقراری،
عصبی بودن_، هیجان
، بیخوابی
، سرخی صورت
، ادرار بیش از اندازه
و ناراحتیهای گوارشی__. این ناهنجاری در برخی افراد پس از مصرف روزانه 250 میلی‌گرم کافئین حادث می‌شود. مصرف بیش از یک گرم کافئین در روز می‌تواند منجر به گرفتگی ماهیچه‌ای، افکار و صحبت پریشان و نامربوط، تنشهای روانی و ... شود. مسمومیت کافئین سبب بیماریهایی که علائم آنها شبیه به ناهنجاریهای وحشت یا بیماریهای مربوط به
اضطراب است، می‌شود.
هر چند مصرف معقول کافئین، مشکلات خاصی را در انسان بوجود نمی‌آورد اما این ماده برای بسیاری از حیوانات از جمله سگ و اسب به دلیل تفاوت در سوخت و ساز کبدشان، ماده‌ای سمی محسوب می‌شود. اخیراً یک تحقیق جالب نشان داده است که مصرف کافئین، می‌تواند خطر ابتلا به
دیابت ملیتوس را تا 50 درصد کاهش دهد. اگر چه این بیماری در ابتدا در بیمارانی مشاهده می‌شد که مقدار زیادی قهوه (7 فنجان در روز) مصرف می‌نمودند، اما امروزه به این نتیجه رسیده‌اند که کافئین سبب بهبود
بیماری دیابت می‌شود.
سوء استفاده و اعتیاد به کافئین
کافئین در اشکال مختلف، معمولاً به منظور اثرات محرک خود مورد استفاده قرار می‌گیرد. امروزه، این ماده را می‌توان در مقادیر بسیار زیاد تهیه نمود و در فرآورده‌های مختلف آن را بکار برد. کافئین خالص که در تهیه قرصهای کافئین از آن استفاده می‌شود، به راحتی در دسترس می‌باشد. از این نوع قرصها معمولاً کارگرها یا دانشجویانی که می‌خواهند برای کار یا مطالعه، تمام شب را بیداری بکشند استفاده می‌کنند. استفاده از قرصهای کافئین به شدت مورد انتقاد قرار گرفته، چون بسیاری از متخصصین این قرصها را دلیل مرگ دانش آموزان می‌دانند. به این دلیل که اغلب دانش آموزان، بدون آن که از اثرات مضر این قرصها خبری داشته باشند، کافئین زیادی مصرف می‌کنند و جان می‌سپارند.
امروزه در ایالات متحده آمریکا، میزان کافئین موجود در این قرصها را به 200 میلی‌گرم کاهش داده‌اند و تمام تولید کنندگان موظفند این قانون را برای تهیه قرصهای کافئین رعایت نمایند. البته باز هم چندین مورد مرگ به دلیل مصرف تعداد زیادی قرص به چشم می‌خورد. اولین بار یک شیمیدان آلمانی به نام
فردریک فرداناند رانج توانست در سال 1819م کافئین را از مواد حاوی آن جداسازی نماید. البته گفته‌ها حاکی از آن است که او این کار را به تحریک فردی به نام
ژوهان وولف گنگ وان گوته انجام داد.
مباحث مرتبط با عنوان
