درآمد
قیاس استثنایی را نخستین بار
تئو فراستس طرح کرد و سپس
رواقیون مخصوصا
خروسیپوس (chrysippus) به شرح و بسط آن پرداختند.
با توجه به این که تئو فراستس و
مکتب رواقی پس از
ارسطو یعنی مدون
منطق بوده اند، این سوال مطرح می شود که آیا از ارسطو چیزی درباره قیاس استثنایی به دست ما رسیده است؟
پاسخ منفی است و باید گفت که آنچه از مدون منطق درباره
قیاس بر جای مانده است، درباره
قیاس اقترانی است.
البته بعدها در
قرون وسطی اشخاصی مانند
بوئس به این مبحث پرداختند.
در میان حکما و
منطق دانان اسلامی نیز بحث قیاس استثنائی مورد توجه فراوان بوده و کسانی چون
ابن سینا و
خواجه نصیرالدین طوسی آن را پربارتر ساختند.
از منطق دانانی که در عصر حاضر در این زمینه تلاشهایی کرده است، می توان
گبلو را نام برد.
تعریف قیاس استثنایی
قیاس استثنایی را چنین تعریف کرده اند:
قیاس استثنایی قیاسی است که عین نتیجه یا نقیض آن به نحو بالفعل (یعنی صراحتا) در مقدمات آن (یعنی به عنوان جزئی از مقدمات آن ) ذکر شده باشد.
(چنانچه مشاهده می شود، این تعریف کاملا بر عکس
تعریف قیاس اقترانی است.)
دلیل این که این قیاس را
استثنایی می نامند، این است که در آن ادات استثنا مانند "لیکن"، "اما"، "ولی" و ... به کار می رود.
قیاس استثنایی از دو مقدمه تشکیل می شود:
1- مقدمه اول آن یک
قضیه شرطی، خواه
شرطی متصل و خواه
شرطی منفصل است.
2-مقدمه دوم آن
قضیه ای حملی است که یک استثنا دارد؛ یعنی مشتمل بر ادات استثنا است. مانند "لکن"، "اما"، "ولی" و ... . (و چنانچه ذکر شد،دلیل استثنایی نامیدن این قیاس همین است.)
نتیجه قیاس استثنایی نیز همیشه یک قضیه حملی است.
حد وسط در قیاس استثنایی
همانطور که می دانید در هر قیاس یک
حد وسط وجود دارد که مبنا و اساس قیاس است و مقدمات قیاس را به یکدیگر مرتبط می سازد و نهایتا در نتیجه حذف می شود. (به عبارت دیگر میان
اصغر و
اکبر ارتباط برقرار کرده و در نتیجه حذف می گردد.)
اما حد وسط در قیاس استثنایی همان مقدمه دوم یا جمله استثنائیه است که مشتمل بر ادات استثناست.
چرا که در مقدمه اول و دوم قیاس استثنایی تکرار می شود و میان آن ها ارتباط برقرار می سازد و نهایتا در نتیجه حذف می گردد. (همانند قیاس اقترانی)
اکنون برای قیاس استثنایی و روشن تر شدن بیشتر مطلب، مثالی می زنیم:
1- اگر امشب شب چهاردهم ماه باشد، پس ماه کامل است. (مقدمه اول قیاس که قضیه ای شرطی(در این مثال، شرطی متصل) است.)
2- لکن امشب، شب چهاردهم ماه است. (مقدمه دوم قیاس که قضیه ای خملی است و ادات استثنا(در این جا "لکن" دارد.(
3- پس ماه کامل است. (نتیجه قیاس که قضیه ای حملی است.)
چنانچه ملاحظه می شود، حد وسط این قیاس "امشب، شب چهادهم ماه است" می باشد که در مقدمه اول و دوم تکرار شد و در نتیجه حذف گردید.
شروط قیاس استثنایی
در قیاس استثنائی سه شرط باید رعایت شود تا قیاس منتج (نتیجه بخش) باشد:
1-
کلی بودن یکی از دو مقدمه: بنابراین اگر هر دو مقدمه قیاس استثنائی
جزئی باشد، قیاس نتیجه نخواهد داد.
2- قضیه شرطیه ای که مقدمه قیاس استثنایی است، نباید
اتفاقیه باشد، بلکه باید
لزومیه باشد.
3- قضیه شرطیه ای که مقدمه قیاس است، باید
موجبه باشد. (معنای این شرط در خصوص قضیه شرطی متصل، آن است که اگر قضیه متصل، سالبه است، باید به قضیه ای موجبه تبدیل شده و در جای آن قرار گیرد.)
قیاس استثنایی بر دو قسم است در این زمینه نگاه کنید به:
منابع
- تاریخ فلسفه کاپلستون، جلد 1
- منطق مظفر، جلد2، صفحه 74-75
- کلیات منطق صوری، صفحه 334 و 335
