مقدمه
یکی از بحثهایی که در حوزه
قرآن و قرآن شناسی مطرح است مسئله تاریخچه نگارش قرآن است با این بیان که قرآن به دو عامل
حافظان و
کاتبان بدست ما رسیده زیرا از زمان نزول قرآن، برای حفظ قرآن از تحریف و فراموشیش همزمان با عصر نزول دو روش را به کار می‌بردند یکی حفظ قرآن، اینکه آیاتی از طرف خدا بر حضرت محمد نازل می‌شد، پیامبر اکرم به اطلاع مسلمانان می‌رساند عده‌ای که دارای حافظه قوی بودند آن را ازبر می‌کردند و عده‌ای دیگر نیز آن را در نوشت افزارهای معمول زمان خود می‌نوشتند چنانکه
زید بن ثابت می‌گوید: کنّا عند رسول الله نولف القرآن من الرقاع" ما خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را از رقعه‌ها تالیف می‌کردیم.
منتها سوالی در این زمینه جمع قرآن مطرح است که آیا قرآنی که امروزه ما در اختیار داریم در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه آله) به این صورت تالیف گردیده یا نه، پس از رحلت ایشان؟
برای رسیدن به جواب سوال فوق نیازمند چند مقدمه هستیم که پس از بیان آنها مطلب به خودی خود روشن خواهد شد و آن اینکه آیا منظور ما از تالیف قرآن در زمان رسول الله، مربوط به ترتیب آیات سوره‌ها می‌باشد یا نه. مربوط به ترتیب سوره‌هاست؟ که در زیر به بررسی اینها می‌پردازیم:
نظریه مربوط به ترتیب آیات در هر سوره‌ها
اما ترتیب و نظم آیه‌های قرآنی در تک تک سوره‌ها، در زمان پیغمبر صورت گرفته و توقیفی بوده است یعنی وقتی آیه‌ای نازل می‌گشت حضرت پیامبر می‌فرمودند این آیه را در سوره فلان پس از فلان آیه قرار دهید و آیه‌ای دیگر را امر می‌کردند مثلا در سوره فلان پس از آیه فلان. به عنوان مثال آیه 281 سوره بقره آخرین آیه‌ای است که بر پیامبر نازل گردیده ولی پیامبر دستور دادند آن را در سوره بقره بین آیات ربا و دین، ضبط کنند. بنابراین ترتیب آیات در سوره‌ها با نظارت مستقیم پیامبر صورت گرفته است.
که روایتی از مکی که گفته: ترتیب آیات در سوره‌ها به امر پیامبر صلی الله علیه و آله بوده و چون آن حضرت در اول سوره توبه ، بسم الله امر نفرمود همینطور آن را قرار دادند تایید کننده مطلب فوق است.
نظریه مربوط به ترتیب سوره‌ها در قرآن
جنجالی‌ترین بحثی که در ترتیب و جمع قرآن مطرح است مربوط به این بخش می‌گردد زیرا که عده‌ای در این زمینه معتقد به توقیفی بودن هستند یعنی اظهار می‌دارند که ترتیب فعلی قرآن در صد و چهارده سوره که به ترتیب از
سوره حمد، شروع گردیده و سپس
سوره بقره و سپس
سوره آل‌عمران و... و در آخر سوره ناس می‌باشد در زمان پیغمبر به دستور ایشان چنین ترتیبی یافته به این ترتیب که وقتی سوره‌ای نازل می‌گشته پیامبر اکرم دستور می‌دادند این سوره را مابین فلان سوره و فلان سوره قرار دهید اما در مقابل عده‌ای نیز برخلاف این معتقدند یعنی طرفدار اجتهادی بودن ترتیب سوره‌های قرآنی می‌باشند که به بررسی این مطلب می‌پردازیم: طرفداران نظریه اجتهادی بودن ترتیب موجود سوره‌های قرآن، اختلاف مصحفهای صحابه می‌دانند چون برخی از این مصحفها به ترتیب نزول سوره‌ها تنظیم گشته مانند
مصحف حضرت‌علی‌علیه‌السلامکه ترتیب آن بدینصورت می‌باشد:سوره اقراء ، المدثر ، ن ، المزمل و... و اینکه در این مصحف سوره‌های مکی مقدم بر سوره‌های مدنی می‌باشد. در حالیکه در
مصحف عبدالله بن مسعود ، ابتدا سوره بقره، سپس آل عمران، نساء و... می‌باشد. براین اساس است که
مرحوم محدث نوری به مانند عده‌ای دیگر یکی از دلایل اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها را مصحف حضرت علی بیان می‌دارد.
در مقابل عده‌ای دیگر نیز به توقیفی بودن ترتیب سوره‌های قرآن معتقدند مانند کرمانی مولف کتاب البرهان، که می‌گوید ترتیب سوره قرآن به گونه‌ای که در دسترس ماست در
لوح محفوظ نیز بهمین قرار بوده است و بهمین ترتیب پیامبر اسلام قرآن را بر حبرئیل عرضه می‌داشت و یا نیشابوری در تفسیر خود می‌گوید که در زمان رسول خدا قرآن جمع آوری شده بود زیرا آیه‌ای نازل نگردید جز آنکه پیامبر به
کاتبان وحی دستور می‌داد تا آن را در جای مشخصی قرار دهند و نیز سوره‌ای نزول نمی‌یافت مگر آنکه به نویسنده وحی می‌فرمود تا آن را در کنار فلان سوره قرار دهد.
در زمان خلفاء
در زمان ابوبکر
اما در زمان ابوبکر، پس از اینکه ایشان مصحف حضرت علی را قبول نکردند زیدبن ثابت را مامور جمع آوری و تالیف قرآن کردند که زیدبن ثابت طبق نقل یعقوبی در راس یک گروه 25 نفره در
مسجد مدینه مشغول به کار شدند این گروه از هیچکس چیزی به عنوان آیه قرآنی قبول نمی‌کردند مگر به شهادت دو نفر که ظاهرا شاهد اول نسخه خطی بوده یعنی نوشته‌ای که حکایت از قرآن بودن آن را دارد و شاهد دوم شاهد حفظی یعنی اینکه کسی دیگر شهادت دهد که آن را از زبان حضرت پیامبر شنیده است. البته در این زمان عده‌ای از صحابه مانند
عبدالله بن مسعود،
ابی بن کعب،
مقداد بن اسود و... نیز جدا از هم و مستقل مشغول گردآوری قرآن بودند. البته در مورد جمع‌آوری قرآن به روش زیدبن ثابت نقدهایی وارد است که بدلیل مفصل بودنشان مجال دیگری می‌طلبد.
در زمان عثمان
در زمان
عثمان نیز باید یادآور شویم که کار عثمان گردآوری و تالیف قرآن نبود بلکه ایشان
اختلاف قرائتهایی که وجود داشته و می‌توانست این اختلاف قرائتها عامل مهمی در تفرقه مسلمانان گردد آنها را از بین برده و فقط یک قرائت را در سراسر مملکت اسلامی رواج داد. او برای اینکار ،
ابی‌بن‌کعب را انتخاب کرد. و ابی‌بن‌کعب با یک کادر دوازده نفره این کار را به پایان برد. به این ترتیب که ابی‌بن‌کعب املاء می‌کرد و بقیه گروه می‌نوشتند که پس اتمام کار این گروه برای هر یک از مناطق اسلامی، یک نسخه از این قرائت را فرستادند و عثمان دستور داد تا مصحفهای دیگر را از بین ببرند.
نتیجه گیری
از آنچه تا اینجا آورده شده روشن گردید که تاریخچه تالیف قرآن به عصر پیامبر اکرم برمی‌گردد یعنی اینکه تمامی آیاتی که نازل گردیده بوده در زمان رزسول اکرم و با دستور ایشان ثبت گردیده بود و با نظر بر اینکه ترتیب آیات توقیفی بوده، همزمان با ثبت آیات در سوره‌ها لاجرم سوره‌ها نیز ثبت می‌گردیده زیرا که سوره‌های قرآنی ماهیتی غیر از آیات قرآنی نداشته پس به طور یقینی سوره‌های قرآنی در زمان پیامبر در نوشت افزارهای معمول زمان نزول قرآن نوشته شده است. پس ترتیب آیات در سوره‌ها در زمان پیامبر روشن گردید. اما ترتیب سوره‌ها طبق شواهد تاریخی و طبق نظر عده‌ای از کارشناسان نیز در زمان رسول اکرم به ترتیب فعلی بوده است ولی عده‌ای نیز نظر اجتهادی بودن را در ترتیب سوره‌ها دارند که بعضا با اجتهاد صحابه صورت گرفته است.. البته با نظر به اینکه در تاریخچه تالیف قرآن آنچه مهمترین است ثبت و ضبط آیات الهی در سوره‌ها می‌باشد مساله دوم چندان تفاوتی در اصل قضیه نمی‌کند که هر چند در نوع خود از مسائل مهم و قابل تاملی می‌باشد. البته نظر سومی نیز ابراز داشته‌اند که معقول به نظر می‌رسد و آن اینکه ترتیب موجود سوره‌های قرآن در بخش زیادی توقیفی است و ترتیب بخشی اندک طبق رای و اجتهاد صحابه صورت گرفته است.
لازم به ذکر است که قرآن موجود در دست مسمانان از نظر ائمه معصومین علیهم السلام معتبر است و همگان موظفیم تا براساس این قرآن عمل کنیم که حجت برهمگان است.
مباحث مرتبط
منابع
- آیة الله العظمی خوئی، بیان، ترجمه محمد صادق نجمی و هاشم زاده هریسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی زمستان 75 چاپ پنجم
- محمد باقر حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهاردهم 1378
- عبدالرحمن سیوطی، الاتقان، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، چاپخانه سپهر چاپ سوم 1380
- آیت الله محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ناشر سمت چاپ دوم بهار 77
- علوم ومعارف قرآن، پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه پاییز 1381
