ابوالعلاء صاعد بن محمد
/ ماه نیشابور / عماد الاسلام
«431 ـ 343 ق/ 1040 ـ 954م»
ابولعلاء صاعد بن محمد بن احمد بن عبیدالله، ملقب به
عماد الاسلام ، در کتاب‌های تاریخی از او به عنوان قاضی صاعد یاد شده است. وی در استواء ، از توابع پیرامون
نیشابور، دیده به جهان گشود ، از این رو در پاره‌ای منابع ، شرح حال او را در ذیل استوایی آورده‌اند.
ـ به روایت خطیب بغدادی ، دانش فقه و حدیث را از
عبدالله بن محمد بن علی بن زیاد و اسماعیل بن نیشابوری و بشر بن احمد اسفراینی آموخت. در جوانی به عراق رفت و در کوفه از علی بن
عبدالرحمن بکایی حدیث شنید. آنگاه به نیشابور بازگشت و قضای آن شهر را در دست گرفت - تاریخ بغداد، ج 9، ص 344-.
ابن ابی الوفاء می‌نویسد که وی افزون بر فقه و حدیث در ادب نیز تبحر داشت و در این رشته ، جانشین
ابوبکر محمد عباسی خوارزمی بوده است. همو می‌افزاید که صاعد فقه را نزد ابونصر بن سهل قاضی ، جد ابوبکر محمد عباسی، فرا گرفته است.
قاضی صاعد چهره‌ای زیبا داشت و بدین سبب نیشابوریان لقب ( ماه نیشابور ) به او داده بودند. وی در زمانی که قضاوت شهر نیشابور را بر عهده داشت، در همه امور سیاسی آن شهر و حتی برخی دیگر از شهرهای خراسان دخالت می‌کرد. قاضی صاعد چند بار حج گزارد و طی این سفرها در بغداد توقف می‌کرد. یک بار در 375 ق / 985 م ، در بازگشت از حج به بغداد رفت و با الطافات ـ خلیفه عباسی ـ دیدار کرد. خلیفه او را به سبب این که مانع نهادن صندوق بر مزار
هارون الرشید شده بود سرزنش کرد. قاضی صاعد با هوشیاری پاسخ داد که من مفتی شهرم و هرچه را مصلحت بدانم انجام می‌دهم. من می‌دانستم که این کار موجب شورش دامنه‌دار شیعیان خواهد شد و به دنبال آن، صندوق نیز برجای نخواهد ماند. خلیفه پاسخ او را پسندید و روش او را ستود
فارسی: تاریخ نیشابور، ص 400 ـ 401.
اقتدار ابوالعلاء صاعد بن محمد
دوران قضاوت صاعد در نیشابور به درازا کشید. وی یک بار از این مقام برکنار شد و استادش ابوالهنیم عقبه بن خیثمه جای او را گرفت، اما بار دیگر مقام خود را بازیافت و تا پایان عمر همچنان در آن منصب باقی بود. قاضی صاعد بیش از 40 سال پیشوای حنفیان نیشابور بود و در بیشتر این دوران
قاضی‌القضات آن شهر. او در دوران محمود غزنوی، در خراسان اقتدار بسیار داشت و آوازه دانش وی در اغلب سرزمین‌های اسلامی پیچیده بود. سلطان محمود برای مدتی آموزش شاهزادگان جوان ـ مسعود و محمد غزنوی را بر عهده او گذاشت (
تاریخ بیهقی، ص 198).
مخالفت قاضی صاعد با کرامیان و صوفیان
قاضی در دوران ریاست نیشابور، از یک سو با کرامیان و رهبر آنان ابوبکر محمد بن اسحاق بن محمد شاد، و از سوی دیگر به همدستی کرامیان، با صوفیان و پیشوای آنان، ابو سعید ابوالخیر، کشمکش داشت. ابوبکر محمد شاد، پیش از درگیری با قاضی صاعد، از سوی سلطان محمود، مأمور سرکوبی باطنیان نیشابور شده بود. او مأموریت خود را با سرسختی انجام داد و گروهی از باطنیان کشته شدند و گروهی دیگر از بیم جان به خانه او پناه آوردند و به این ترتیب بر شمار پیروان او افزوده شد. هواداران ابوبکر چون قدرت را به دست گرفتند، بر مردم نیشابور ستم بی اندازه کردند و کسی را یارای مخالفت با آنان نبود، چه کوچکترین مخالفتی با آنان، اتهام بی‌دینی و باطنی گری را به دنبال داشت. به نوشته عقبی؛ قاضی صاعد در آخرین سفر خود به بغداد از کرامیان و رهبر آنان نزد خلیفه ـ
القادر بالله ـ شکوه برد و در هنگام بازگشت، نامه‌ای خطاب به سلطان محمد در رد عقاید این فرقه از خلیفه گرفت. پس از حضور در نزد محمود، نامه خلیفه را در حضور
ابوبکر محمد بن اسحاق، پیشوای کرامیان، گشود و بحث در عقاید آنان را به میان آورد. ابوبکر چون عرصه را بر خود تنگ یافت، ظاهرا" عقیده خود را انکار کرد و بدین گونه از خشم سلطان در امان ماند.
سرکوبی کرامیان به دستور سلطان محمود غزنوی
پس از این رویداد به فرمان سلطان محمود، کرامیان را در شهرهای مختلف قلمرو
غزنویان سرکوب کردند و گروهی از آنان را به بند کشیدند. مقام قاضی صاعد نیز پس از شکستن رقیبش فزونی یافت، اما پیشوای کرامیان که پیوسته در پی انتقام‌گیری بود، سندی ساخت و به نزد محمود فرستاد، حاکی از این که قاضی صاعد به معتزلیان گرایش یافته است. به فرمان
سلطان محمود، قاضی القضات غزنین ، ابو منصور ناصحی، مأموریت یافت که این اتهام را بررسی کند و نتیجه را به آگاهی سلطان برساند. در محضی که قاضی صاعد و ابوبکر حاضر بودند، پیشوای کرامیان به صراحت اقرار کرد که اختلافات میان او و قاضی، نتیجه جاه‌طلبی و ریاست خواهی است. در این میان،
امیر نصربن سبکتکین نیز که حنفی پر شوری بود، نزد محمود شتافت و زمینه را برای برائت قاضی صاعد فراهم ساخت. قاضی از اتهاماتی که بر وی وارد شده بود، مبرا شد و با احترامی بیش از اندازه به کار خود بازگشت.
قاضی صاعد در زمان
مسعود غزنوی، به سبب آن که، مدتی استاد وی بود، مقام برتری یافت. وی از موقعیت خود نزد مسعود سود جست و برای خاندان که مورد غضب سلطان محمود قرار گرفته و اموالشان مصادره شده بود، شفاعت کرد و بدین ترتیب مال غصب شده‌شان را به ایشان بازگرداند.
سلطان مسعود در شعبان 426 ق / ژوئن 1035 م که دیگر بار به نیشابور آمد،
ابوعثمان اسماعیل عبدالرحمن صابونی را به جای قاضی صاعد، خطیب
نیشابور کرد. این اقدام ، مورد رنجش قاضی شد، اما نتوانست رأی سلطان را تغییر دهد.
سه سال پس از این واقعه ،
ترکان سلجوقی خراسان را به شدت تهدید کردند. سباشی، حاجب بزرگ، که در این زمان در خراسان بود، درباره رویارویی با ترکان با قاضی صاعد به مشورت نشست و پس از آن نامه‌ای به مسعود نوشت و درباره جنگ با سلجوقیان دستور خواست . او این نامه را پیش از ارسال به امضای قاضی صاعد و دیگر بزرگان نیشابور رساند. لیکن چند ماهی پس از آن در
ذیقعده 429 ق / اوت 1038 ، سپاهیان سلجوقی به سرداری ابراهیم نیال، به نزدیکی دروازه‌های شهر رسیدند.
تسلیم خراسان توسط قاضی صاعد به ترکان سلجوق
ابراهیم نیال به مردم شهر پیام داد که آنجا را بدون جنگ و خونریزی تسلیم سپاهیان او کنند. بزرگان شهر به خانه قاضی آمدند و نظر او را جویا شدند. او که شاید در این اواخر از مسعود رنجشی به دل داشت و از دیگر سو، نیروی رویارویی با ترکان تازه نفس سلجوقی را در مردم بی صلاح نیشابور نمی‌دید، آنان را به تسلیم واداشت. در نتیجه ، ابراهیم نیال وارد نیشابور شد و پس از چند روز، طغرل نیز به نیشابور آمد.
قاضی به دیدار
طغرل شتافت. طغرل نیز به احترام او از تخت به پا خاست و از قاضی درخواست کرد که وی را راهنمایی کند و اندرز دهد و پس از آن نیز نصایح خود را از او دریغ نکند. با اتخاذ این سیاست ، نیشابور یک بار دیگر از ویرانی و کشتار نجات یافت. سلطان مسعود در پی سلجوقیان یک بار دیگر در
ربیع‌الثانی 431 ق / دسامبر 1039 م به نیشابور رسید. این بار قاضی صاعد به سبب کهولت سن، پسران خود را به پیشواز او به بیرون از شهر فرستاد و به هنگام اقامت مسعود در نیشابور او را دیدار کرد و اندرزها داد.
وفات قاضی صاعد
درگذشت قاضی صاعد به روایت پاره‌ای از منابع در
ذی‌الحجه 431 ق / اوت 1040 م (ذهبی: العبر، ج 2، ص 264) او بنا بر روایتی دیگر در 432 ق / 1041 م رخ داده است. دو کتاب به قاضی صاعد نسبت داده‌اند : یکی الاعتقاد است که ظاهرا" بر جای نمانده ، لیکن
ابی‌الوفاء آن را دیده است (الجواهر المضیئه، ج 1، ص 262) و دیگری ، مختصر صاعدی، که از آن نیز نسخه‌ای برجای نمانده است، ولی ابوالفضل بیهقی آن را در دست داشته است (تاریخ بیهقی ، ص 198).
