آبادانى و شکوفایى اقتصادى در عهد صفوى
«907 - 1145 ق / 1501 - 1732 م»
ثبات قدرت دویست و سى ساله صفوى و سرکوبى اقوام وحشى و مهاجم که با قتل و غارتهاى پیاپى خود فرصت آبادانى و نیک بختى را از ایران دریغ کرده بودند، مایه گسترش آبادیها و فزونى جمعیت و شکوفایى صنعت و بازرگانى شد و به تدریج آیینها و فَرنَهادهاى «قانون و قاعده» لازم در ایجاد امنیت در کشور و جلوگیرى از دستبرد یغماگران شکل گرفت؛ راههاى کاروان رو در کشور ساخته شد و شهرها و آبادیها، ابنیه عام المنفعه، مدرسهها و مسجدها، رباطها و کاروانسراهاى بسیار در همه نواحى ایران احداث گردید. در کارهاى صنعتى، هنرى و معمارى پیشرفتهاى چشمگیرى فراز آمد که آن دوران را از ممتازترین زمانهاى تاریخ ایران ساخت. نخستین درخشش این دگرگونى، از همان اوان پادشاهى شاه اسماعیل خود را نشان داد، چنانکه در دوران حکمروایى او، شهرهایى مانند
اردبیل،
تبریز، خوى و
اصفهان رو به گسترش نهاد. اردبیل شهر مقدس صفویان و آرامگاه نخستین پیشواى صوفیانِ سرخ کلاه بود و مردم بسیار از دیارهاى دیگر به قصد زیارت شیخ صفى الدین بدانجا مىآمدند و از این راه به ثروت آن مىافزودند. خوى مرکزیت نظامى و سپاهى داشت و یک بناى «دولتخانه = کاخ شاهى و مرکز امور مملکتى» در آن بر پا بود که با «دولتخانه» تبریز کوس برابرى مىزد. تبریز که نخستین تختگاه صفوى است، پیش از شاه اسماعیل از آبادانیهاى دودمان بایندرى برخوردار و داراى کاخها، مساجد و گرمابهها و دیگر تأسیسات و بناهاى شهرى بود و مورد توجه نویسندگان، دانش پژوهان و هنرمندان نامور زمان قرار داشت. با سلطنت شاه اسماعیل، بسیارى از بزرگان، پس از بر افتادن دولتهاى کوچک به درگاهش روى نهادند و بدان شهر رونق تازهاى بخشیدند. در این میان، به ویژه، دستهاى از هنرمندان اهل
هرات را باید به یاد داشت که با آمدن به تبریز، مرکز هنرى تازهاى در آن شهر آراسته بر پا کردند. گذشته از این، شهر تبریز، از زمان
تیموریان به بعد، از مراکز بزرگ داد و ستد و آمد و شد بازرگانان شده بود و در عهد شاه اسماعیل و چند گاهى از دوران پادشاهى پسرش طهماسب، بازار گرمترى از پیش، براى مبادله کالاها یافت.
نهضت بازرگانى در عهد صفوی
نهضت بازرگانى که با ایجاد قدرت متمرکز صفوى آغاز شده بود، یکى از دو رکن و سلسله جنبان روابط ایران با اَنیران «خارج = بیگانگان» گردید. آن سلسله جنبان دیگر، چنانکه پیش از این آمد، بیم فرنگیان از پیشرفتهاى عثمانیها در خاک اروپا و تحریک و ترغیب مزورانه ایرانیان به دنبال کردن جنگ با این امپراتورى هم کیش و هم دین بود.
بعد از دوران شاه اسماعیل آوازه توانایى ایران، همه اروپا را فرا گرفت و آمد و شد مردم آن دیار به ایران، چه به قصد بازرگانى و تجارت و چه به آهنگ کارسازى و رایزنیهاى سیاسى فزونى یافت. سفر آنتونى جنکین سُن nosniK neS ynohtnA
انگلیسى براى پى ریزى رابطه بازرگانى میان
انگلستان و ایران از راه دریاى
مازندران، از جمله قدیمىترین سفرهایى از این قبیل است که پس از مرگ شاه اسماعیل اتفاق افتاد. این گونه سفرهاى تجارى سوداگران که در برابر متاعهاى خارجى، کالاهاى ایرانى را به کشورهاى دیگر مىبردند تا پایان عهد صفوى بسیار متداول بود.
پیداست که مرکز تجارت خارجى پس از آن که قزوین به عهد شاه طهماسب تختگاه ایران شد، بدى شهر انتقال یافت، اما تبریز همچنان اهمیت و مقام خود را در تجارت و حمل و نقل کالاها حفظ کرد. هنگامى که در زمان سلطنت
شاه عباس بزرگ نوبت پایتختى به اصفهان رسید، این شهر مرکزیت تجارى فراوان یافت و محل استقرار بسیارى از نمایندگان و فرستادگان شرکتهاى بزرگ مانند کمپانى
هند شرقى
هلند و انگلیس و فرانسه و نظایر آنها گردید. ذکر اهمیت هیچ یک از این مراکز بازرگانى، نباید ما را از بیان ارزش بازرگانى
خلیج فارس و بندرهاى آن غافل سازد.
رونق تجاری قزوین در عهد شاه طهماسب
بعد از آن که شاه طهماسب صفوى پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل کرد، آن شهر اندک اندک رونق و گسترش یافت و به زودى به صورت یکى از بزرگترین مراکز مبادله کالا درآمد به نحوى که کاروانهاى بسیار از چند جاى کشور بدانجا مىرفتند، و از آن دیار، هر گاه جنگ و ستیزى میان ایران و عثمانى نبود، از راه
حلب یا راه بازرگانى استانبول استفاده مىکردند؛ اما شاه طهماسب براى جلوگیرى از پیشرفتهاى سپاه عثمانى در داخل خاک ایران، از شیوه جنگى خاصى استفاده مىکرد که عبارت بود از ایجاد ویرانیهاى گسترده در اطراف نیروى مهاجم و سپس فرسودن آن نیرو، از طریق حملههاى تهاجمى و پراکنده «تذکره شاه طهماسب، چاپ برلین، صص 33 - 35». این شیوه، گذشته از زیانهاى فراوان براى ساکنان یا زارعان آن نواحى، باعث بسته شدن راهها و دشوارى کار تجارت مىشد. با تمام این احوال، بازرگانان آن عهد، حتى با استفاده از راهى که از داخل خاک
روسیه مىگذشت، کالاهاى بسیارى از خارج به داخل و از ایران به اروپا مىبردند و در بازارهاى مهم کشورهایى چون
لهستان، سوئد، دانمارک و آلمان مىفروختند.
بعد از دوران طولانى پادشاهى شاه طهماسب که بیشتر آن قرین آرامش بود، بازرگانى خارجى، حتى در دوران شاه
اسماعیل دوم و شاه محمد خدابنده، همچنان ادامه داشت و نامهها و سفرنامههاى بازرگانان اروپایى آن عهد، خاصه تجار ونیزى، مملو از اطلاعات با ارزش در این باره و در باب اوضاع کلى ایران در آن عهد است.
رونق اقتصادی در عهد شاه عباس اول
اما آنچه مربوط به رونق و آبادانى در عصر صفوى است، دوران چهل و دو ساله پادشاهى شاه عباس اول تداعى مىشود، زیرا عهد این دومین نابغه دودمان صفوى به واقع دورانى زرین است که نزدیک نیم قرن از عصر دویست و سى ساله صفوى را در بر مىگیرد، و نه تنها به دوران پادشاهى او ختم نشد، بلکه تا نزدیک پایان عهد صفوى به درازا کشید؛ به ویژه آن که پادشاهى
شاه عباس دوم هم تا حدى وسیلهاى براى پایدارى آن روایى و شکوه گردید؛ بدین گونه نا به هنجاریهاى سلطنت شاه صفى «1038 - 1052 ق / 1629 - 1642 م» و شاه
سلیمان «1077 - 1106 ق / 1666 - 1694 - 5 م» و شاه سلطان حسین «1106 - 1125 ق / 1695 - 1713» را هم در سایه خود پوشاند.
اصلاحات اقتصادی شاه عباس بزرگ
شاه عباس بزرگ، این مرد تواناى مدبر، از همان آغاز جوانى، همزمان با سرکوبى مدعیان داخلى و تهاجمات خارجى، اصلاحات داخلى را نیز آغاز کرد. رهآوردهاى این پادشاه با کفایت، چهرههاى گوناگون دارد. وى به همان اندازه که به گسترش داد و دین، بزرگداشت عالمان، تشویق هنرمندان و همانند این کارها نظر داشت، به تجارت و اقتصاد، راه سازى، معمارى، احداث شهرها یا تکمیل و توسعه آنها نیز توجه مىنمود؛ و چون مىدانست که امنیت و سرعت عمل در نقل و انتقال نیروهاى نظامى، بى داشتن راههاى ارتباطى مؤثر میسر نیست، به ایجاد چندین جاده و بناى کاروانسراهاى بسیار بر سر راهها پرداخت و چون بیشتر اوقاتش در سیاحت و سفر به نواحى مختلف کشور مىگذشت، خود بهترین پاسدار و نگهبان آن راهها بود؛ افزون بر این، امنیت بى سابقهاى که او در کشور پدید آورد، استفاده کاروانهاى بازرگانى را از این راهها بسیار آسان مىساخت. از جمله این راه سازیها، کوششهاى فراموش نشدنى شاه عباس در ساختن راه کوهستانى مازندران است «بنگرید به عالم آراى عباسى، صص 989 - 991».
آزاد منشى شاه عباس بزرگ نسبت به ارمنیان و استفاده از آنان در امر تجارت و آبادانى، خود یکى از عوامل بزرگ توسعه اصفهان بود. شهر
جلفاى اصفهان که در جوار پایتخت ساخته شد به فرمان پادشاه کلیسایى عظیم یافت و همین امر گروهى تازه از ارامنه را بدان شهر کشید و به رونق بازار سوداگران اصفهان افزود. برخى از استانهاى دیگر ایران، خاصه آذربایجان و مازندران و
گیلان نیز از وجود این مردم کوشا بى بهره نماند. بدین گونه اصفهان در مدتى کمتر از سى سال، بر یکى از بزرگترین شهرهاى آن روز در ایران درآمد و داراى باغهاى بزرگ و دوازده دروازه و آبادیهاى بسیار شد. نظیر همین توسعه در دیگر شهرهاى بزرگ مانند کاشان، مشهد، تبریز و برخى از بلاد شمال و جنوب ایران، بر اثر گسترش کارهاى اقتصادى و افزایش امنیت حاصل گردید.
شکوفایی اقتصادی در عهد شاه عباس بزرگ
شهرت جهانگیر شاه عباس در کشور دارى، و اصلاح وضع اقتصادى ایران و تسلط بر خلیج فارس به تجارت خارجى ایران رونق بسیار بخشید، چنانکه اصفهان و بندرگاههاى خلیج، بارانداز بازرگانانى شد که از اروپا و از کشورهاى همسایه مىآمدند. وى در سال 1032 ق / 1623 م، رابرت شِرلى را براى تسریع در اجراى عهدنامه بازرگانى به انگلستان فرستاد و پس از چندى نماینده دیگرى به نام «نقد على بیگ» به همین قصد به اروپا گسیل داشت. یکى از مهمترین کالاهاى بازرگانى که پیش از شاه عباس و خاصه در عهد او و بعد از وى به اروپا صادر مىشد،
ابریشم ایران بود. غیر از انگلستان و پرتغال، هلند و فرانسه نیز در ایجاد و ادامه رابطه بازرگانى با ایران کوشش بسیار مىکردند و در دوره پادشاهان اخیر صفوى، بازرگانان
روسى هم به ویژه در نواحى شماخى،
شروان و باکویه فعالیت تجارى داشتند.
