بحثی در واژه‌شناسی نقاشی ایرانی
مینیاتور یا نگارگری ایرانی؟
واژه مینیاتور مخفف کلمه فرانسوی «مینی‌موم ناتورال» و به معنی طبیعت کوچک و ظریف است و در لغت به معنی کوچک‌تر نشان دادن است. این کلمه در نیمه اول قرن حاضر در زبان فارسی امروز مصطلح گردید. معنی واقعی آن به مینیاتورهای ایرانی یا کشورهای دیگر منحصر نمی‌شود، بلکه هر شیء هنری ظریف و ریز را که به هر سبک و شیوه‌ای ساخته شده باشد، مینیاتور نامیده‌اند.
اما در ایران به نقاشی‌های ایرانی، چه قدیم و جدید، که از سبک و روش اروپایی پیروی نکرده و دارای خصوصیات نقاشی سنتی باشد، مینیاتور می‌گویند که این واژه یک غلط عام مصطلح‌شده است که واژه مناسب این موضوع را باید نگارگری نام گذاشت و خطاب کرد که بهتر است با همین عنوان یعنی نگارگری ایرانی استفاده و نامگذاری شود.
نگارگری ایرانی از ویژگی‌های خاص هنری متناسب با فرهنگ و هنر هر قوم از کشور برخوردار است. در نگارگری ایرانی، تصاویر، شباهتی با عالم واقعی ندارند، حجم و سایه روشن هم به کار نمی‌رود و قوانین مناظر و مرایا (پرسپکتیو) رعایت نمی‌شود. مناظر نزدیک، در قسمت پایین اثر نقاشی می‌شود و مناظر دور در قسمت بالای آن به تصویر درآمده است. تمام چهره‌ها در آثار ارایه شده به صورت «سه ربع» دیده و کار شده است و حدود آن از بناگوش تا حدقه چشم مقابل، توسط هنرمندان این رشته کار شده است. البته گاهی هم چهره‌ها به صورت «نیم‌رخ» در آثار و نگاره‌ها کار شده‌است و به ندرت از پشت‌سر، نگاره‌ای ارایه شده‌است. هنرمندان با طراحی از آناتومی دقیق در فرم پیکر‌های انسانی تاکید چندانی ندارند، بلکه علاقه او بیش از هر چیز به کشیدن لباس‌های فاخر بر تن شخصیت‌های تابلو همراه با نقوش ایرانی به خلق اثر می‌پردازند.
گاهی برای نشان دادن شکل خاص پوشاک دست و پا را می‌پوشانند، حتی گاهی قامت را بلندتر نشان می‌دهند تا بهره‌گیری از امتیاز قبای بلند، میسر شود. با بررسی نقاشی‌های به دست آمده از ادوار مختلف می‌بینیم که در ابتدا، تفاوت زیادی بین جامه مرد و زن دیده نمی‌شود. تا این که در زمان شاه عباس صفوی قباهای بلند و گشاد جای خود را به نیم‌تنه‌های کوتاه چین‌دار می‌دهد. این قباها که بلندی آن‌ها با بالای زانو می‌رسید غالباً با پوست لبه دوزی می‌بستند. در این ایام شالی به لباس زن‌ها اضافه شد که روی شانه می‌افتاد و گوشه آن را مانند روسری روی سر می‌کشیدند.
در نگارگری ایرانی بیش‌تر چهره افراد در سنین جوانی ترسیم شده‌اند که این چهره‌ها به آدمک‌های بدون جنسیت شباهت دارند؛ اما در چهره‌های پیر این گونه بی‌جنسیتی وجود ندارد. در اغلب تصاویر آفتاب بهاری می‌درخشد. درختان میوه بیش‌تر مملو از شکوفه و برگ است، اما گاهی هم با درختانی عاری از برگ روبه‌رو می‌شویم.
اسب‌ها نیز عالباً از پهلو دیده می‌شوند و به ندرت می‌توان اسبی را از روبه‌رو و یا پشت مشاهده کرد. هنرمندان نگارگر در کنار نقاشی‌های خود طراحی به شیوه قلم‌گیری را نیز انجام می‌دادند و برای آن ارزش خاصی قایل بودند. این طرح‌ها را مجموعه‌ای از خطوط منحنی کوتاه و بلند در نهایت ظرافت و زیبایی تشکیل می‌دهند که گاهی با استفاده از یک یا دو رنگ، همراه با رنگ طلایی، اثر به پایان می‌رسید. با نگاهی به این‌گونه طرح‌ها می‌بینیم که، عنصر خط و حالات مختلف آن بر «رنگ» ترجیح دارد.
شیوه‌های رایج در نگارگری ایرانی
این روش‌ها را در طراحی می‌توان به طور کلی به سه دسته تقسیم و تفکیک نمود:
1. طراحی رنگی:
در این طرح‌ها در بعضی از قسمت‌های آن رنگ به کار رفته‌است. در این شیوه، از رنگ طلایی حتماً استفاده شده‌است. زمینه طرح به حال خود باقی می‌ماند و قسمت‌های مختصری که رنگی است از رنگ‌های جسمی و روحی همراه با هم استفاده شده‌است ولی اکثر کار با خطوط قلم مو طراحی شده‌است.
طرح‌های رنگی بیش‌تر در دوره صفوی، در آثار رضا عباسی متداول گردید، که سعی هنرمند بر این بود که از رنگ‌های دست‌ساز استفاده کند.
رنگ‌های مشهور سنتی در نقاشی ایرانی یا نگارگری ایرانی عبارتند از: گل اخرا (قهوه‌ای نخودی، قرمز شنگرفی)، گل ماشی (زرد مایل به قهوه‌ای)، سفید آب‌شیخ- شنگرف(سرخ)، حشره قرمزدانه(سرخ)، رنگ زنگاری (سبز)، جوهر پوست انار (قهوه‌ای مایل به قرمز تا مشکی)، روناس (قرمز تیره)، حنا (سبز مایل به قهوه‌ای)، زعفران(نارنجی مایل به زرد)، زرنیخ(زرد)، طلا(زرد) و نقره(سفید).
2. طراحی بدون رنگ:
این‌گونه طرح‌ها به طوری که از نام آن مشخص است فقط با قلم‌مو و رنگ سیاه روی زمینه‌روشن کار می‌شود. این روش در تمام دوران نقاشی ایرانی وجود داشته است. گاهی هم به جای رنگ مشکی از رنگ‌های تیره مثل: رنگ قهوه‌ای، قرمز و آبی استفاده شده‌است و به نام «سیاه‌قلم» در نگارگری ایرانی مشهور است.
3. طراحی سفید قلم:
طرح‌هایی که با قلم‌مو و رنگ سفید، روی کاغذ یا صفحات تیره رنگ کار شده‌باشد، در نگارگری ایرانی به آن «سفیدقلم» می‌گویند. در ابتدا این روش، بیش‌تر برای تزئین و طراحی روی جلدهای روغنی که بیش‌تر سطح آن‌ها مشکی بود، استفاده می‌شد. علاوه‌بر رنگ سفید، گاهی هم مختصر رنگ طلایی و یا رنگ‌های روشن دیگر، در این گونه طراحی‌ها استفاده می‌شده‌است.
حمید محمدظاهری
امتیاز: 0.00
وزارت آموزش و پرورش > سازمان پژوهش و برنامه‌ريزی آموزشی
شبکه ملی مدارس ایران رشد
ارسال ها: 252
شما باید یک عنوان و متن وارد کنید!