تاریخچه اختلاف قرائتها به زمان بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مربوط می‌گردد زیرا که در زمان زندگی آنحضرت با وجود آن حضرت هیچکس قرآئتی انجام نمی‌داد مگر اینکه قبل از قرائتش، آن را در محضر رسول الله می‌خواند و ایشان، نحوه خواندنش را تائید می‌کرد. اما پس از رحلت وی بویژه در جریان جمع آوری قرآن بصورت یک کتاب مستقل که هر کدام از صحابه، جدا از هم و بیشتر بر اساس سلیقه شخصی خود را به اینکار اقدام کردند، باعث بوجود آمدن قرائتهایی مختلفی شدند که با همدیگر همخوانی نداشته و این اختلاف بعضا تا حدّی بوده که پیروان یک قرائت، علاوه بر قبول نکردن قرائت دیگر، قاریان آن قرائت را نیز تکفیر می‌کردند و حکم به از دین خارج شدنشان می‌دادند که همین عامل نیز باعث گردید تا عثمان به یکی کردن قرآآت اقدام کند.

که در ین نوشتار به شرائط و اوضاعی که باعث گردید تا مسئله اختالاف قرائتها پیش آید به طور مختصر اشاره می‌کنیم.

بررسی یک روایت

اهل سنت روایتی را نقل می‌کنند که نتیجه آن همان اختلاف قرائت می‌باشد ایشان از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت می‌کنند که « این قرآن به هفت حرف نازل گردیده و تا آنجا که ممکن است قرآن را بر طبق آن بخوانید»، اما قابل توجه اینکه خودشان در معنی و تفسیر "هفت حرف" مانده‌اند و حداقل چهل معنی برایش گفته‌اند، ولی این حدیث از نظر شیعه کاملا غیر قابل قبول بوده و حتی از امام صادق علیه سلام و امام رضا علیه سلام روایتی رسیده که مفهوم آنها این است که قرآن یکی است و از جانب خداوند نازل گردیده و قاریان عامل بوجود آمدن قرائتهای مختلف شده‌اند.

عوامل اختلاف قرائت

با دقت نظر در عوامل و منشا اختلاف قرائتها، به عواملی بر می‌خوریم که هر چند شاید در نوع خود نتواند به تنهایی بوجود آورنده اختلاف قرائت باشد اما با مد نظر قرار دادن موارد متعدد بوجود آورنده این اختلاف نظر در قرائات بودند که برخی از آنها به ترتیب زیر است:

طرز نگارش قرآن

در آن زمان، خبری از قواعد عربی و حرکه و غیره نبوده و قرآن بدون نقطه و تنوین و حرکه، نوشته شده بود، و آشکار است که خالی بودن یک کلمه از هر گونه علامتها خود عامل اختلاف قرائتها خواهد بود مثلا تا، با، ثا، یا و همچنین حا، خا، جا، چا، را اگر هیچ نقطه نداشته باشند، ما از کجا تشخیص می‌دهیم که حرف مورد نظر حرف بِ است یا حرف تِ و همچنین موارد دیگر، بویژه این مشکل زمانی پیش می‌آید که یک فارسی زبان بخواهد قرآن را به آن شکل مصحف عثمانی بخواند.

اضافات و حواشی (مطالب تفسیری)

برخی از اختلاف قرائتها نیز مربوط به این می‌شود که عده‌ای از جمع کنندگان قرآنی در مصحفهای خود کلماتی را که به نظرشان مشکل بوده و یا می‌خواستند صورت ابهام را از آنها بزدایند کلمه‌ یا عبارتهایی بر آن اضافه می‌کردند که طبق نقلهای تاریخی این کار در آن زمان یک کار عادی و رایجی بوده، اما با گذشت زمان این شیوه از بین رفته و افراد بی‌اطلاعی که به آن مصحفها دست یافته‌اند فکر کرده‌اند که این عبارت نیز جز آیات قرآنی است.

استعمال کلمات مترادف

در جریان جمع قرآن، عده‌ای از اینها معتقد بودند کلمه‌ای که تلفظ آن سخت است؛ می‌شود به جای آن، کلمه مترادفش را خواند که مصحف ابن مسعود، از جمله چنین مصحفهاست که مثلا به جای اثیم، فاجر می‌خواند و یا بعضی کلماتی را به خاطر توضیح بیشتر می‌آوردند که هم از نظر شکل نوشتاری و هم از نظر معنی متفاوت بوده است.

و از آنچه از نوشته‌های برخی از محققین بر می‌آید چون در انتخاب کمیته یکی کردن مصاحف، نهایت دقت بعمل نیامده بوده و از طرف دیگر برخی از آنها نیز خوش خط نبوده‌اند، و به خاطر نوع ابتدایی و سادگی خط این دوران، همگی در بوجود آوردن اختلاف قرائت سهیم بوده اند.

اصورتهای اختلاف قرائت

ابن جزری یکی از محققان علوم قرآنی پس از بررسی اختلافات قرائتها، بیان می‌دارد که اختلاف قرائتها از سه حالت بیرون نیست:

• یا اختلاف در لفظ است به شرطی که این اختلاف در کلمه باعث اختلاف در معنی نگردد، مانند کلمه صراط که به صورتهای صراط و زراط نیز قرائت شده است.
• یا اختلاف هم در لفظ است و هم در معنی، به شرط اینکه اجتماع آن در یک ام و یک مورد امکان پذیر باشد مانند اختلاف در "یکذبون‌" که ذال هم با تشدید و هم بدون تشدید خوانده شده است. که در دو منظور منافقین می‌باشند.
• و یا اختلاف در لفظ و معنی که هم در لفظ و معنی با هم مشترک نیستند اما به شرط اینکه اجتماعشان در یک مورد و یا امری صحیح نباشد و باعث ایجاد تضاد و تناقض در آیات قرآن نگردد.

حجیت قرائت

نکته قابل توجه در بحث اختلاف قرائتها، این است که قرائتی حجیت دارد که از جانب پیامبر اکرم صلی الهه علیه و آله یا امامان مورد تائید قرار گیرد به چنین قرائتی باید پایبند بود و خواندن غیر آن قرائت صحیح نیست. یعنی فقط قرائتی که توسط پیامبر یا امام مورد تائید قرار گرفته از آم پیروی کرد و باید معتقد بود که قرآن همانگونه از جانب پروردگار نازل گشته است و دیگر اینکه اولین و آخرین منشا اختلاف قرآن، سند و روایت است

برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به

• توحید المصاحف
• تحریف در قرآن
• روش زید بن ثابت در جمع قرآن
• غلطهای املایی و تناقضات
• قرآآت
• مصحف امام علی
• مصحف ابن مسعود
• مصحف ابی بن کعب
• منشاء قول به تحریف قرآن

منابع

1. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، محمد باقر حجتی، انتشارات دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، چاپ چهاردهم 1378
2. محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، انتشارات سمت، چاپ دوم بهار 1377
3. ابوالقاسم خوئی، البیان، مترجم هاشم زاده هریسی و محمد صادق نجمی، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی و.احد خوی چاپ پنجم 1375
4. سیوطی، الاتقان، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، انتشارات امیر کبیر، چاپ سوم 1380