صدر جهان محمد بن احمد

«وفات 616 ق / 1219م»

صدر جهان محمد بن احمد از عالمان به نام و پیشوایان ماوراءالنهر و فرمانروایی بخارا بود. قدرت سیاسی و شوکت اجتماعی فراوان داشت و به عنوان حاکم دست نشانده و باجگزار قراختاییان کار می‏کرد. محمد بن احمد، به شیوه نیاکان خود، ضمن این که بالاترین مرجع مذهبی حنفیان بخارا در روزگار خود بود، دیگر فقیهان و عالمان دینی ماوراءالنهر را نیز تخت فرماندهی و نظارت عالی خود داشت. وی سازمان روحانی قدرتمندی پدید آورد که گفته شده حدود 6000 فقیه در آن عضویت داشتند و او هزینه زندگی آنان را می‏پرداخت. صدر جهان در 603 ق / 1207 م حج گذارد و در این سفر چنان رفتاری از وی دیده شد که حاجیان او را (صدر جهنم ) خواندند؛ زیرا شکوه شاهانه او را شایان یک دانشمند نمی‏دانستند. گویند بیش از 100 شتر بار و بنه سفر او را حمل می‏کردند؛ او مراسم حج را در حالی که بر تخت روانی نشسته بود و دیگران آن را حمل می‏کردند، انجام داد. گفت و گوی او با درویش که عوفی نقل کرده، گویای شکوه خیره کننده حج وی و نیز بیانگر ضعف پرهیزگاری و مغالطه‏گری وی در بحث و نظر است: درویش گرسنه‏ای به او برخورد و پرسید که آیا نزد خداوند اجر حج مرد مستمندی که با این همه دشواری حج به جای آورده با حج صدر که با آن همه شکوه ادا شده، برابر خواهد بود؟ صدر پاسخ داد که البته هر دو یکسان نخواهد بود، زیرا که من فرمان خدا می‏برم و تو بر خلاف عمل می‏کنی. خداوند به من گفته است اگر امکانت هست حج ادا کن و به تو گفته خود را به دست خویش هلاک مساز . بدین قرار مرا دعوت کرده و تو را از زیارت مکه معاف داشته است؛ من مهمانم و تو طفیلی، و هرگز طفیلی را حرمت مهمان نیست. در 613 یا 614 ق / 1216 یا 1217 م که سلطان علاءالدین محمد خوارزم‏شاه آهنگ جنگ با خلیفه عباسی الناصرالدین الله کرد و رهسپار عراق شد، محمد و برادرش ، افتخار جهان و دو فرزندش ملک الاسلام و عزیز الاسلام را به خوارزم تبعید کرد، ولی اینان همگی در 616 ق/ 1219 ، هنگام فرار ترکان خاتون ، مادر خوارزم‏شاه، به امر او کشته شدند. از افتخار جهان و دو پسر یاد شده ، محمد بن احمد چیزی دانسته نیست، جز این که گفته‏اند آن سه تن نیز از عالمان و فقیهان آل برهان بودند.