|
مکان
نقش رستم نام محلی است در استان فارس و در شش کیلومتری شمال تخت جمشید. در این محل و در سینه کوه کوه سیوند چهار دخمه متعلق به پادشاهان هخامنشی تراشیده شده است و در بخشهای پایین کوه چندین سنگ نگاره از دوره ساسانیان و نیز از دوره عیلامیان نقش بسته است که اطلاق نام نقش رستم به این جایگاه به سبب وجود همین نگاره‌ها بوده است. در برابر این دخمه‌ها و در فاصله کمی از کوه بنای رصدخانه خورشیدی نقش رستم قرار گرفته است. این ساختمان بنایی است از دوره هخامنشیان و به گمان بیشتر در زمان داریوش اول ساخته شده است.تا آنجا که می‌دانیم دو بنای دیگر شبیه به نقش رستم نیز وجود دارد که اولی در پاسارگاد و دیگری درناحیه باستانی "میرا" واقع در جنوب غربی آسیای کوچک (ترکیه امروزی) یا همان سرزمین لیدی هخامنشی قرار دارند. بنای پاسارگاد از هر نظر شبیه به بنای نقش رستم است، اما به شدت آسیب دیده و خراب شده است. بطوری که تنها یک دیواره شمالی آن باقیمانده است. بنای لیدیابی میرا نیز نسبتا سالم اما با بنای نقش رستم تفاوتهای کم و بیشی را عرضه می‌دارد.
|
شکل بنا
بنای نقش رستم برج مکعب مستطیل شکلی است با قاعده مربع که قریب 5/12 متر بلندی و 5/3 متر طول هر ضلع آن است. در ساختمان این برج بجز از سنگ آهک سفید رنگ و خاکستری رنگ از هیچ مصالح دیگری استفاده نشده است. سنگها به طرزی بسیار صیقلی و دقیق چنان بر روی هم قرار گرفته‌اند که احتیاج به ملات نیز نداشته‌اند. سقف این بنا نیز تنها از سنگ ساخته شده است، سقفی متشکل از چهار قطعه سنگ که طرز تراش آنها شکل هرم کوتاهی را به آنان بخشیده است که هنوز هم کاملا سالم است.تا کنون بجز آسیبهایی که گنج یابان کوته اندیش به این بنا و پلکان آن وارد ساخته‌اند، کوچکترین خللی در ساختمان آن راه نیافته است و علی رغم عمر 2500 ساله آن و پشت سر گذاردن بسیاری رویدادهای طبیعی همچون زلزله و سیل و صاعقه و باد و فرسایش طبیعی ، حتی ترکی بر آن راه نیافته است. آیا هیچ یک از ساختمان سازان و مهندسان امروزی می‌توانند نه فقط با سنگ ، بلکه با پیشرفته‌ترین مصالح و مواد و امکانات امروزی ، ساختمانی بسازند که 2500 سال سلامت آن را چونان بنای نو ساخته ضمانت کنند؟ در روزگاری که ساختمانهای 25 ساله کلنگی به حساب می‌آیند.
بنای نقش رستم از چهار جهت اصلی به اندازه 18 درجه انحراف دارد که اگر 3 درجه میل مغناطیسی منطقه را از آن کم کنیم، انحراف آن از چهار جهت اصلی به 15 درجه می‌رسد. در سوی شمال (و در واقع شمال غربی) این بنای پلکانی متشکل از 30 پله 25 سانتیمتری قرار دارد.بر هر یک از سه ضلع شرقی ، غربی و جنوبی بنا 6 شاخص خورشیدی یا آفتاب سنج به شکل پنجره نما دیده می‌شود که از سنگهای خاکستری رنگ ساخته شده است. در سه سوی شرق ، غرب و جنوب بنا دیواری وجود داشته است که امروزه بقایای آن در زیر خاک مدفون است. بر پایین دیوار سنگ شیشه‌ای از دوره ساسانی دیده می‌شود که ارتباطی به بنای نقش رستم ندارد. بنای نقش رستم به لحاظ شکل ظاهری آن تا کنون به "کعبه زرتشت" مشهور بوده است. این بنا همچنین با نامهای: "کرنای خانه" ، "نقاره خانه" و "بن خانه" نیز نامیده شده است.
کاربرد بنای نقش رستم
درباره کاربرد این بنا تا کنون نظریه‌های بسیار متفاوتی عرضه شده بود و در کتابهای گوناگون با نامها و تعابیری متفاوت معرفی می‌شد. گروهی این بنا را آتشکده یا نیایشگاه می‌دانستند و گروهی دیگر آن را دخمه یکی از پادشاهان هخامنشی فرض می‌کردند، بعضی آن را دژنبشت و محل نگهداری کتابها و اسناد به شمار می‌آورند و بعضی دیگر آن را مرده شوی خانه یا خانه مومیایی اجساد می‌پنداشتند. اما برای اثبات هر یک از این نظریه‌ها هیچگاه دلیل قابل قبولی عرضه نشد. به موجب تحقیقات جدید این بنا و نیز بنای مشابه آن در پاسارگاد ، یک رصدخانه خورشیدی برای سنجش گردش خورشیدی و به تبع آن نگهداشتن حساب سال و سال شماری و استخراج تقویم و تشخیص روزهای اول هر ماه خورشیدی و انقلابهای تابستانی و زمستانی و اعتدال بهاری و پاییزی و بعضی دیگر رویدادهای مربوط به سالنامه نگاری بوده است. پس این بنا "رصدخانه خورشیدی" یا به تعبیر دیگر "زمان سنج" یا "شاخص خورشیدی" است.دلایل رصدخانه بودن بنای نقش رستم
- هر یک از اضلاع بنای نقش رستم با چهار جهت اصلی 15 درجه غربی انحراف دارد. اگر این بنا با زاویه‌ای غیر از این ساخته می‌شد، هیچ یک از محاسبه‌های خورشیدی یاد شده در اینجا قابل انجام نمی‌بود.
- تغییرات زاویه بین گوشه‌های آفتاب سنجهایی که در سه سوی بنا کار گذاشته شده است با تغییرات زاویه طلوع خورشید در ماههای گوناگون سال برابر است.
- در آفتاب سنجهای ردیف دوم ساز و کاری اندیشیده شده است که به موجب آن می‌توان نزدیک شدن سال نو را هفته به هفته تشخیص داد.
- ضلعهای عمقی آفتاب سنجها بر اضلاع دیگر آن کاملا عمود نیستند، بلکه به میزان کمی انحراف دارند تا سایه گوشه‌های درونی منطبق شود، اگر این انحراف اندک وجود نمی‌داشت چنین سایه‌هایی تشکیل نمی‌شد.
- ساختمان در فاصله و تناسبی از کوه واقع شده است که طلوع خورشید در زمان انقلاب تابستانی بلافاصله در کنار لبه شرقی کوه و غروب خورشید در زمان اعتدال بهاری و پائیزی در لبه غربی کوه دیده می‌شود.
- هر چهار گوشه بنا به شکلی ساخته شده است که سایه آن بر روی زمین به شکل فلش و عقربه اندازه گیری در می‌آید.
- لبه بام بنا کلا صاف و بدون هر گونه برآمدگی یا فرو رفتگی است، تا در ایجاد سایه‌های تشکیل شده بر پله‌ها خللی پیش نیاید.
- پله‌هایی که در سوی شمال بنا وجود دارد، تنها وسیله‌ای برای بالا رفتن یا پایین آمدن نیست. چرا که عرض 25 سانتیمتری پله‌ها برای این کار مناسب نیست. این پله‌ها در واقع در حکم درجه‌های یک صفحه مدرج است و از آنجا که وظیفه آنان محاسبه زمان از راه ارتفاع خورشید بوده است، زاویه شیب آن نسبت به سطح زمین دقیقا برابر با زاویه بین بالاترین و پایین‌ترین حد ارتفاع خورشید در ظهر خورشید یعنی 47 درجه است: 47 = 5/36 - 5/83 و یا به عبارت دیگر برابر با زاویه فاصله انقلاب تابستانی از انقلاب زمستانی: 47 = 5/23 + 5/23
- پله‌ها همچنین وضعیتی دارند که سایه لبه عمودی بنا در هنگام طلوع خورشید در هر یک از ماههای سال به ترتیبی خاص بر روی آنها می‌افتد.
- در پله‌ها ترتیبی وجود دارد که می‌توان نزدیک شدن آغاز سال هخامنشی را روز به روز تشخی صداد و معین کرد.