| اقیانوسها و دریاها مجموعه واحدی تشکیل می‌دهند در نظر اول حرکت قسمتی از آب در داخل آن ، بدون اینکه با آبهای دیگر مخلوط شود، بعید به نظر می‌رسد. اما واقعیت این است که آب اقیانوسها به شکل توده‌ای مجزایی است که هر یک دارای صفات مخصوص به خود بوده و به آسانی با یکدیگر مخلوط نمی‌شود. اختلاف بین توده‌های آب در غلظت آنهاست که تابع درجه شوری و درجه حرارت است. |
تاریخچه
وجود جریان در اقیانوسها توسط دریانوردان کشف شده است. در اوایل قرن هیجدهم ناخدایان کشتیهای تجارتی آمریکا از وجود
گلف استریم و مسیر آن با خبر بودند و موقع سفر به اروپا از نیروی آن استفاده می‌کردند. اولین طرح از جریان گلف استریم در سال 1770 میلادی بوسیله
بنیامین فرانکلین منتشر شد. در آن طرح جریان گلف استرم به صورت رودی عریض که در اقیانوس حرکت می‌کند، ترسیم شده است.
عوامل ایجاد کننده جریانهای اقیانوسی
عوامل مختلفی در ایجاد جریانها شرکت دارد، ولی نقش عمده با بادهای غالب است. در قلمرو بادهای غالب جهت جریانهای سطحی با جهت باد یکی است. برخورد جریانها به سواحل یا برآمدگیهای زیر آب مسیر آنها را عوض می‌کند. علاوه بر آن جریانهای اقیانوسی نیز مثل هر متحرک دیگر در سطح زمین ، از
نیروی کوریولیس متاثر می‌شوند.
در حوضه قطب شمال تبخیر به علت سرمای زیاد فوق‌العاده ناچیز است از طرف دیگر رودهای بزرگ
آسیا و
اروپا مقدار زیادی آب به آن وارد می‌کند در نتیجه سطح آن نسبت به سطح عمومی کمی بالاتر است و به همین علت اختلاف سطح جریانهایی ایجاد می‌شود که آبهای اضافی را به
اقیانوس اطلس و
آرام تخلیه می‌کند.
در
دریای مدیترانه تبخیر بیشتر از میزان آبی است که بوسیله رودها و باران به آن وارد می‌شود. در نتیجه برای جبران این کمبود آبهای اقیانوس اطلس در سطح به طرف مدیترانه جریان می‌یابد. آبهای گرم و شور گلف استریم وقتی به آبهای سرد قطبی می‌رسد در اثر سرد شدن سنگین‌تر شده به اعماق فرو می‌رود. جایی که دو جریان اقیانوسی به همدیگر نزدیک می‌شوند آبها به عمق می‌رود و برعکس در جایی که دو جریان از هم دور می‌گردد آبهای اعماق به سطح اقیانوس بالا می‌آید.
جریانهای بزرگ سطحی
اقیانوس اطلس
در دو طرف منطقه آرام استوایی بادهای آلیزه آبهای سطحی اقیانوس را به سمت مغرب می‌راند، در نتیجه دو جریان در طرفین استوا ایجاد می‌شود. این دو به نام
جریان استوایی شمالی و جریان استوایی جنوبی موسومند. بین این دو جریان ، جریان دیگری در جهت مخالف دیده می‌شود که آن را ضد جریان استوایی نامیده‌اند. توده عظیمی از آب که بوسله جریانهای استوایی شمال و جنوب استوا به سواحل آمریکا حمل می‌شود، اختلاف سطح زیادی ایجاد می‌کند. بالا آمدن سطح دریا در
خلیج مکزیکو از عوامل مهم در پیدایش سیستم جریان
گلف استریم است.
اقیانوس آرام
در
اقیانوس آرام جریان استوایی بین مدار 9 الی 25 درجه شمالی حرکت می‌کند. این جریان از جنوب مکزیک شروع شده به سمت غرب رفته‌رفته قویتر می‌شود. در مغرب اقیانوس آرام در اثر برخورد به
جزایر فیلیپین به دو شاخه تقسیم می‌شود. شاخه شمالی به تبعیت از برآمدگی
جزایر ریوکیوتا جنوب ژاپن پیش می‌رود و از آنجا به مشرق بر می‌گردد. این شاخه که قویتر از شاخه جنوبی است، جریان کوروشیو (Kuroshio) نام دارد. در اقیانوس آرام جنوبی به علت وجود برجستگیها و جزایر بیشمار مسیر جریانهای اقیانوسی به اندازه سایر مناطق منظم نیست و اساسا کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است.
اقیانوس هند
در
اقیانوس هند نقش باد در تشکیل جریانها به روشنی دیده می‌شود. در این اقیانوس جهت و سرعت جریانها به تبعیت از بادهای موسمی تغییر می‌کند. در زمستان نیمکره شمالی در شمال استوا جریانی به سوی غرب از جنوب
خلیج بنگال و
دریای عمان گذشته به سواحل سومالی می‌رسد. در جنوب از حدود خط استوا تا شش درجه عرض جنوبی ضد جریان استوایی از غرب به شرق حرکت می‌کند. این جریان از برگشت جریان قبلی تشکیل شده که در منطقه آرام استوایی جریان دارد.
حوضه قطب شمال در اطراف خشکی قطب جنوب
در حوضه قطب شمال حرکت آبها مدار بسته‌ای را تشکیل می‌دهد که یک جهت حرکت آن بر خلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت است. از این جریان بزرگ سه جریان انحرافی به طرف جنوب منشعب می‌شود و یکی از طریق
دریای برینگ به اقیانوس آرام و دو جریان به نامهای گرینلند شرقی و لابرادور به
اقیانوس اطلس وارد می‌شود.
در اطراف خشکی قطب جنوب دو
جریان گردابی در جهت عکس یکدیگر در حرکت است. جهت آنها با جهت بادهای غربی و بادهای شرقی مطابقت می‌کند. جریان غربی در مجاورت قاره و جریان شرقی در شمال آن است. حد فاصل بین این دو جریان منطقه واگرای قطب جنوب است که در آنجا آبهای اعماق به طرف بالا جریان دارد.
جریان عمقی اقیانوسها
جریانهای گرم سطحی هر مسیری داشته باشند، بالاخره آب خود را به نواحی قطبی می‌برند. این آب در نواحی قطبی سرد و سنگین شده پس از اینکه در اعماق فرورفت به طرف استوا جریان می‌یابند. کیفیت جریانهای عمقی بطور دقیق معلوم نشده است. به نظر می‌رسد که در اعماق زیاد ، جریانهایی با سرعت خیلی کم وجود داشته باشد، ولی در اعماق کم جریانهایی کشف نشده که دارای سرعت قابل توجهی است.
مشهورترین جریان عمقی
در اکثر تنگه‌ها و گذرگاههایی که دریاها را به
اقیانوسها و یا به یکدیگر وصل می‌کند جریانهای عمقی در جهت عکس جریانهای سطحی وجود دارد. از همه مشهورتر جریان عمقی
تنگه جبل‌الطارق است که در جریان
جهانی جنگ دوم زیر دریاییهای ایتالیا با خاموش کردن موتور خود بوسیله این جریان بدون سر و صدا وارد اقیانوس اطلس می‌شوند.
مباحث مرتبط با عنوان