آل برهان
(بنیمازه)
«638 536 ق/ 1240 1142م»
آل برهان، یا بنی مازه، خاندانی روحانی و سیاسی در ماوراءالنهر و
بخارا در سده 6 و 7 ق/ 12 و 13 م بودند. از این رو اینان را (آل برهان) خواندهاند که نزدیک به همه پیشوایانشان عنوان (برهان الدین) یا (برهان والدین ) داشتهاند. شهرت ( بنی مازه ) نیز از نیای بزرگ ایشان، عمربن مازه گرفتهاند. بزرگان این خاندان نسل اندر نسل، ریاست دینی منطقه را بر عهده داشتند و هم به علت ثروت و مکنت فراوان، از ریاست دنیوی نیز برخوردار بودند. آل برهان از مرو برخاسته بودند، ولی از نژاد عربهای مهاجر بودند و نسب خود را به خلیفه دوم عمربن الخطاب میرساندند.
چنین مینماید که نهاد دیانت اسلام و سازمان دینی مسلمانان در ماوراءالنهر و شهرهای ترکستان دست کم در دوران قراختائیان و جانشینان آنها، از اهمیت اجتماعی و سیاسی ویژه و از بنیاد مستحکمتری در برابر قدرتهای غیر دینی آن روزگار، برخوردار بوده است. شخصیتهای شناخته شده آل برهان، امامت مسلمانان حنفی مذهب ماوراءالنهر را که در آن سامان اکثریت و قدرت قابل توجهی بودند، با امارت سیاسی بخارا را توأما" داشتند و بدین لحاظ بود که اینان را با عنوان ( امام ) و گاه ( سلطان ) یاد کردهاند. ولی عنوان (صدر) بر دیگر عناوین ایشان غلبه داشت. گاه نیز در بخارا به عناوینی چون ( صدر جهان ) و ( صدر شریعت ) ملقب شدهاند. معمولا" این گونه خاندانها از املاک وسیع و پر درآمد و نفوذ اجتماعی بسیار برخوردار میبودند و از این رو، میتوانستند و خارج از حوزه اقتدار دینی، نیز اعمال قدرت کنند و کمابیش همچون حاکمان مستقل شهرها رفتار نمایند و با قوای غیر مذهبی ترکان هم کشمکش داشته باشند.
صدارت آل برهان در بخارا
آل برهان به دنبال ارتباط در چند خاندان همچون صفاری و اسماعیلی در بخارا، به صدارت رسیدند. بنیادگذار این خاندان، عبدالعزیز عمر بن مازه است. نویسندگان، به همه افراد برهان، جز عبدالعزیز اول، عنوان شهید دادهاند. دلیل این اطلاق ظاهرا" این است که برجستهترین شخصیت آل برهان؛ حسامالدین عمر و شمار بسیاری از افراد آن به دست قراختاییان و قراخانان کشته شدند. گرچه اطلاعاتی از برهانیان حنفی بخارا در گزارشهای تاریخی و ادبی آمده است. اما نمیتوان چهره روشنی از همه اعضای آن به دست داد یا سلسله قابل اعتمادی برای ایشان تهیه کرد.
چهرههای آل برهان که کمابیش شناخته شدهاند به شرح زیر است:
امام عبدالعزیز بن عمر بن مازه بخاری
عمر بن عبدالعزیز (برهان) 536 قمری / 1142میلادی
تاج الدین والاسلام احمد بن عبدالعزیز 536 قمری / 1142میلادی
شمس الدین محمدبن عمر 559 قمری / 1164میلادی
عبدالعزیز بن عمر 574 قمری/ 1178میلادی
سیف الدین محمد بن عبدالعزیز 617 قمری/ 1201میلادی
برهان الدین محمود بن احمد 570 قمری / 1174میلادی
صدر جهان محمد بن احمد 616 قمری/ 1219میلادی
عمر بن مسعود 609 قمری / 1212 میلادی
نظام الدین محمد بن عمر 638 قمری / 1240میلادی
آل برهان علاوه بر نقش علمی و سیاسی در ماوراءالنهر و بخارا، نقش ادبی و ادب پروری نیز داشتند. بیشتر عالمان این خاندان، افزون بر تخصصهای ویژه در علوم دینی و مذهبی، در ادبیات و به ویژه در ادبیات فارسی دست داشتند و عدهای از آنان به زبان پارسی شعر میسرودند. در دوران فرمانروایی اینان، به دلیل دانشمندی و دانش پروری عالمان این سلسله ، ماوراءالنهر و بخارا کانون دانش و دانشمندان و مرکز نشر علوم رایج آن روزگار بود و از این رو در دو سده 6 و 7 ق / 12 و 13 م ، عالمان و فقیهان و ادیبانی بس نام آور در این سامان پرورده شدند.
بر جا ماندن آل برهان بر مسند سیاسی
آل برهان با همه رنجهایی که در کشاکش قدرتهای قراختاییان و خوارزمشاهیان تحمل کردند، همچنان بر مسند قدرت سیاسی و فرمانروایی بخارا و رهبری دینی ماوراءالنهر ماندند. آنان در آغاز به وسیله خوارزمشاهیان به قدرت رسیدند و سپس سلطه قراخانان و قراختاییان را پذیرا شدند و بدین لحاظ خشم سلاطین خوارزمشاهی را به زیان خود برانگیختند. اما سرانجام در 638 ق/ 1240 م قیامی مردمی با رهبری شخصی به نام محمود تارابی آهنگر و غربال ساز (یا سپر ساز) در برابر سلطه قراختاییان روی داد که منجر به سقوط قدرت ایشان گردید. به دنبال سقوط قراختاییان، فرمانروایی سیاسی و صدارت آل برهان نیز ، که وابسته به آنان بود، سقوط کرد و بدین جهت با استقرار قدرت جدید تارابی، فقیه حنفی محمد بن احمد محبوبی به جای فقیهان حنفی برهانی پیشوای دینی ماوراءالنهر شد و پی از آن سلسله فقیهان محبوبی ریاست و رهبری مردم را عهدهدار شدند.