دید کلی :
- آیا تابحال فکر کردهاید که پلاسما چیست ؟
- آیا میدانید پلاسما تا چه حد در زندگی بشر موثر است ؟
- درک شما از پلاسمای طبیعی چیست ؟
عموما پلاسما را مجموعهای از یونها ، الکترونها و اتمهای خنثی جدا از هم و تقریبا در حال
تعادل مکانیکی ـ الکتریکی میگویند. حالتهای خاصی را در مقابل
مغناطیس نشان میدهد. این رفتارها کاملا برعکس رفتار گازها در مقابل میدان مغناطیسی است. زیرا گازها به سبب خنثی بودنشان از لحاظ
بار الکتریکی توانایی عکس العمل در مقابل مغناطیس و میدان وابسته به آن را ندارند.
در کنار این رفتار پلاسما میتواند تحت تاثیر
میدان مغناطیسی درونی که از حرکت یونهای داخلی به عمل میآید قرار گیرد. همچنین پلاسما بعلت
رفتار جمعیتی که از خود نشان میدهد، گرایشی به متاثر شدن در اثر عوامل خارجی ندارد. و اغلب طوری رفتار میکند که گویی دارای رفتار مخصوص به خودش است. معیار دیگر برای پلاسما آن است که فراوانی
بارهای مثبت و منفی باید چندان زیاد نباشد که هر گونه عدم توازن موضعی بین غلظتهای این بارها غیر ممکن باشد.
مثلا بار مثبت به سرعت بارهای منفی را به سوی خود میکشد تا توازن بار از نوع برقرار سازد. بنابراین اگرچه پلاسما به مقدار زیادی بار آزاد دارد، ولی از لحاظ بار الکتریکی خنثی است. ماده در حالت پلاسما نسبت به حالتهای
جامد ،
مایع و
گاز نظم کمتری دارد. با این حال
خنثی بودن الکتریکی پلاسما بطور متوسط انرژی از نظم را نشان میدهد.
اگر پلاسما تا دمای زیاد حرارت داده شود، نظم موجود در پلاسما از بین میرود و ماده به توده درهم و برهم و کاملا نامنظم ذرات منفرد تبدیل میشود. بنابراین پلاسما گاهی نظیر سیارات ، رفتاری جمعی و گاهی نظیر ذرات منفرد ، بصورت کاملا تکی عمل میکند. بدلیل همین رفتارهای عجیب و غریب است که غالبا پلاسما در کنار گازها و مایعات و جامدات ، چهارمین حالت ماده معرفی میشود. بنابراین با توجه به اینکه
چگالی پلاسما قابل توجه میباشد.
مدولانک در تک ذرات منفرد به مشکلات رفتار پلاسما افزوده میشود.
ضرورت بررسی پلاسمای طبیعی :
با وجود این پیچیدگیها با عنایت به اینکه 99 درصد
ماده موجود در طبیعت و جهان در حالت پلاسما است. علاقمندی ما به پلاسما جدا از بسیاری کاربردها نظیر
تولید انرژی ،
عدسی پلاسمایی برای
کانونش انرژی و ... معتدل میباشد، چرا که از ترک زمین ، با انواع پلاسماها مانند
«یونسفر ، کمربندها و
بادهای خورشیدی) مواجه میشویم. بنابراین
فیزیک پلاسما نیز در کنار سایر شاخههای علوم فیزیکی ، در شناخت محیط زندگی ما در قالب رشته
ژئوفیزیک از یک اهمیت زیادی برخوردار است.
انواع پلاسما:
یونوسفر زمین در ارتباطات رادیویی اهمیت زیادی دارد. توضیح این نکته لازم است که یونوسفر ،
امواج رادیویی با فرکانسهای بیش از 30 مگاهرتز (بین امواج رادار و تلویزیون) را عبور میدهد. ولی امواج با فرکانسهای کمتر (کوتاه ، متوسط و بلند رادیویی) را منعکس می کند. همچنین شایان ذکر است که ضخامت یونسفر زمین که از چند لایه منعکس کننده تشکیل شده است با عواملی نظیر شب و روز
آشفتگی پلاسمایی سطح خورشید در ارتباط نزدیک میباشد.
میدانیم زمین ما دارای میدان مغناطیسی است که میتواند بر یونها و به طور خلاصه پلاسمای فضای اطرافش اثر بگذراد. بر طبق نظرات
دینامو ، میدان مغناطیسی زمین از
القای مغناطیس حاصل از حرکات ذرات داخل پلاسمای
فضا به درون زمین متاثر میشود. که دوباره نقش
فیزیک پلاسما را در
ژئوفیزیک یادآوری میکند. به هرحال بطور نظری باید میدان مغناطیسی به شکل متقارن باشد لیکن فشار
باد خورشیدی ،
میدان ژئومغناطیس زمین را به صورت
ستارگان دنبالهدار یا دکلی شکل در میآورد. که در اصطلاح به آن
مگنتوسفر زمین گفته میشود. ساختمان این لایه پلاسمایی نیز خود از چند لایه تشکیل شده است.
ژئوفیزیکدانان با مطالعه اساسی این لایهها ، حد بالای آن را که حدودا 10 برابر شعاع زمین و در جهت خورشید میباشد، مغناطیس سکون مینامند. خارج از مغناطیس سکون ، ناحیه متلاطمی است که
«غلاف» مغناطیس نام دارد و آن باد خورشیدی در نتیجه فشار مگنتوسفر جهت و سرعت خود را تغییر میدهد. مگنتوسفر زمین ، کمربند ایمنی زمین در مقابل ذرات خطرناک کم انرژی و حتی متوسط انرژی میباشد. به این کمربند حافظ امنیت زمین در مقابل اشعههای خطرناک و ذرات ساتع از خورشید ، اصطلاحا
کمربندهای وان آلن (به افتخار کاشف این کمربندها) گفته میشود.
با توجه به تاثیرات میدان مغناطیسی زمین بر روی پلاسما ، ذراتی که در میدان مغناطیسی زمین (کمربند وان آلن) گیر می اندازد. به واسطه داشتن میدان مغناطیسی قوی و ضعیف و در قطبین زمین حرکتی انجام میدهند که به مثابه یک آینه طبیعی میباشد. بنابراین آینه مغناطیسی که قبلا برای اولین بار توسط
انریکو فرمی به عنوان مکانیسمی برای شتابدار ساختن
پرتوی کیهانی استفاده شده بود، در ژئوفیزیک نیز به کار رفت.
خورشید منظومه شمسی منبع نیرومندی از جریان مداوم پلاسما به صورت باد خورشیدی است. باد خورشیدی اصطلاحی برای ذرات تشعشع یافته نظیر بادهایی در حدود 100 هزار درجه کلوین است. باد خورشیدی پدیده پیچیدهای است که سرعت و
چگالی آن متغیر میباشد. متغیر بودن پلاسمای بادی به فعالیت خورشید بستگی دارد. گفتنی است که به دلیل 100 برابر بودن
انرژی جنبشی پلاسما نسبت به
انرژی مغناطیسیاش ، اصطلاح
باد مغناطیسی به آن دادهاند.
پلاسمای فضایی میتواند تحت عوامل مختلفی فشرده شود و ستارگان فضا را ایجاد کند (به عنوان مثال
کوتولههای سفید). پلاسمای فضایی با چگالی حدود 100 هزار تا 10 میلیارد گرم بر سانتیمتر مکعب ، محصول نهایی تکامل ستارگان سبک وزن میباشد. این نوع ستارگان بسیار چگالتر از
خورشید میباشند. چرا که اگر کل ماده خورشید با چگالی 1.4 گرم بر سانتیمتر مکعب میخواست متراکم و به اندازه مثلا زمین ما شود، چگالی آن به تقریبا یک میلیون گرم بر سانتیمتر مکعب میرسید.
ستارگان نوترونی نیز از نوع ستارگان بسیار
چگال میباشند که محصول تکامل ستارگان همان وزن میباشند. اینها آخرین نوع ستارگان قابل مشاهده در جهان هستند که به سبب داشتن چگالی فوقالعاده زیاد ،
نورهای اطراف خود را میبلعند و به صورت یک
حفره سیاه در میآیند. بر طبق مدلهای محاسبه شده، ستارگان نوترونی از لایههای مختلفی تشکیل شدهاند که با حرکت از سطح به طرف داخل ، چگالی به سرعت بالا میرود.
مباحث مرتبط با عنوان: